۸ پرسش درباره ۲۸ مرداد
شمیم شرافت
«شاه باید سلطنت کند، نه حکومت »
محمد مصدق
مصدق که بود؟
خرداد ۱۲۶۱ بود که محمد مصدق در سنگلج تهران به دنیا آمد. او در دوران سلطنت محمدعلی شاه قاجار به عضویت «مجلس شورای کبرای دولتی » درآمد و بعد از مدتی نیز برای تحصیل به فرانسه رفت و دکترای حقوق خود را از آن جا گرفت. از والی گری فارس تا نمایندگی مجلس در دو دوره. محمد مصدق از همان ابتدا با کودتای رضا خان به مخالفت پرداخت و مورد غضب او قرار گرفت. او اولین تبعید خود را در دوران سلطنت رضا شاه گذراند. در دوران سلطنت محمدرضا شاه و همگام با پیشروی احزاب در جهان و تاثیرگذاری آن بر ایران و با تاکید ملی گرایانه مصدق، جبهه ملی ایران در سال ۱۳۲۷ تاسیس شد؛ پایگاهی برای تاکید بر استقلال ایران از دست بیگانگان.
با تلاش های مصدق ملی شدن نفت ایران از طرح به قانون تبدیل شد و بعد از مدتی نیز او به سمت نخست وزیری نشست.
علت کودتا چه بود؟
مصدق پس از نخس توزیری برای اجرای طرح ملی شدن نفت تلاش بیشتری کرد، اما این تلاش بی مانع نبود. بزرگ ترین مانع مصدق در این راه دخالت های انگلیس و آمریکا بود و درنهایت شکایت انگلیس به دیوان لاهه و شورای امنیت سازمان ملل متحد هیچکدام سد راه مصدق برای اهداف خود نشدند. بالاخره مصدق شرکت نفت ایران و انگلیس را خلع ید کرد و کارشناسان و مدیران آن ناچار به ترک ایران شدند. اما مد تها بحث و تلاش آمریکا و انگلیس بر کنترل تولید، توزیع و فروش نفت ایران به یک امر انجامید؛ کودتا. ایران در این دوران به شدت به کشورهای غربی به خصوص انگلیس و آمریکا وابسته بود و هر دو کشور ایران را کشوری ضعیف همچون کودکی می دانستند که نیاز به مواظبت و نظارت آن ها دارد. ترس این دو بیشتر از آن جهت بود که ایران به کمک انگلیس در آن دوران دومین صادرکننده نفتدر جهان بود و ملی شدن نفت خسارت بزرگی برای انگلیس محسوب می شد.
این اتفاق با تاثیرگذاری بر سایر کشورها موجب تلاش آن ها برای استقلال از قدر تهای جهانی و ضرری دو چندان برای آن ها می شد. مصدق نیز با پافشاری بر مواضع ملی و با ادبیات خود بیش از پیش خشم بیگانگان را برمی انگیخت و موجب می شد راه هرگونه مذاکره و مصالحه با مردی که به زعم انگلیسی ها«نامتعادل و عوام فریب » بود، از بین برود.
کودتا چگونه طرح ریزی شد؟
کودتایی که روزولت با همکاری سازمان سیا طراحی کرده بود، «آژاکس » نام داشت. این طرح، نقشه مشترک چرچیل،نخست وزیر انگلیس و آیزنهاور رئیس جمهور آمریکا بود. در ۲۵ مرداد فرمان عزل مصدق و نخست وزیری زاهدی توسط شاه ایران امضا میشود، اما فردای آن مصدق کشف و خنثی شدن کودتا را به مردم اطلاع می دهد.
راه حل چه بود؟
بهترین راه برای سرکوب مصدق دو چیز بود. پیوند او با حزب توده و انفصال او با توده مردم فقیر. غرب با تاکید خود بر رابطه و مذاکرات پنهانی مصدق با شوروی او را خطری برای ایران و جهان می دانست. زمانی که آمریکا و انگلیس مذاکره را راهی برای دست یابی به اهداف خود ندیدند، به تغییر استراتژی پرداخته و کودتا را راهی مناسب یافتند. آن ها با شناسایی افرادی که امکان تطمیع آ نها وجود داشت، به خرید اعضا اقدام کردند و مقدمات کودتا فراهم شد. برادران رشیدیان از تجار مشهور نزدیک شاه، برخی از اعضای ارتش و مسلما اشرف پهلوی (خواهر دوقلوی محمدرضا شاه) که به علت تبعید او از طریق مصدق کینه از او به دل داشت، از اعضای بالارتبه کودتا بودند که با در دست گرفتن مطبوعات و اراذل و اوباش و توده مردم کودتا را هدایت کردند.
نقش حزب توده چه بود؟ حزب توده در برابر مصدق دیدگاه مستقلی نداشت. از طرفی گروهی او را یک بورژوا در راه انقلاب دموکراتیک میدانستند و دیگران او را همراه با امپریالیسم آمریکا تلقی میکردند. مذاکرات و تلا شهای مصدق
با انگلیسی ها نیز اختلافات آن ها را با او تشدید م یکرد و اعتصابات متعدد کارگران را نیز به همراه داشت. علاوه بر این باید از «شبکه بدامن » نیز یاد کرد.
مطبوعات دست نشانده غرب در ایران تلاش می کردند در قدرت و خطر حزب توده بزرگ نمایی کنند تا اعمال خود را توجیه کنند.
صبح حادثه چگونه بود؟
صبح حادثه جمعیتی از جنوب تهران به همراه نظامیان، لباس شخصیها و زنان بدنام و اعضای دارودسته شعبان جعفری به سمت مرکز تهران می روند و شعارهایی به نفع شاه میدهند و به مرور بر تعداد آنان افزوده می شود. تا این که ظهر به محل کار دکتر مصدق می رسند و کودتا انجام می شود.
اشرف چه کرد؟ در کودتا اما نقش یک زن را نمیتوان نادیده گرفت و آن هم اشرف پهلوی است. مصدق از ابتدای کار خود به مخالفت با اشرف و مادرش تاج الملوک پرداخت و آن دو نیز در مقابل جبهه ملی قرار گرفتند. با اوج گرفتن
اختلافات اشرف و مصدق در جریان وقایع ۳۰ تیر ۱۳۳۱ و آشکار شدن روابط اشرف با قوام السلطنه، مصدق اشرف و تاج الملوک را تبعید کرد، اما اشرف به مخالفت های خود با مصدق در فرانسه ادامه داد. این مخالفت ها فرصت مناسبی را برای انگلیسی ها و آمریکایی ها فراهم کرد تا برای کودتا به سراغ او بروند. درنهایت اشرف در سوم مرداد به ایران بازگشت و با برادر و دوستان خود دیدار کرد، آ نها را علیه مصدق شوراند، ماجرای کودتا را برای آ نها مطرح کرد و سپس از ایران خارج شد.
بعد از کودتا؟
در ۲۹ مرداد مصدق و اطرافیانش تسلیم حکومت کودتا به رهبری ژنرال زاهدی شدند. دادگاهی نظامی برگزار شد و در آن او به سه سال زندان محکوم شد و سپس به ملک خود در احمدآباد تبعید شد و تا آخر عمر آن جا
ماند. مصدق در ۱۴ اسفند ۱۳۴۵ به دلیل سرطان در ۸۴ سالگی درگذشت. پیکر او در یکی از اتاق های خانه اش در احمدآباد به خاک سپرده شد.
منابع
ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جستارهایی از تاریخ معاصر ایران، انتشارات
اطلاعات، ۱۳۷۱
آبراهامیان، یرواند ( ۱۳۹۴)، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی،
تهران: نشر نی
.ادامه پرونده را میتوانید در مقالات دیگر سایت یا شماره ۶۷۴ بخوانید
