داریوش یاری از مستند عاشورایی‌اش که این روزها روی پرده است میگوید
کامبیز حضرتی
واقعه عاشورا روایتی است که همه مخاطبان از پیش داستان آن را می‌دانند و هنرمندان در طول قرن‌ها به شیوه‌های مختلف ادبی و هنری از آن داستان بهره گرفته‌اند. در عرصه سینمای داستانی از فیلم «روز واقعه» تا «رستاخیز» این واقعه تاریخی هم‌چنان مورد اقتباس قرار گرفته است، اما اخیرا داریوش یاری در قالب مستند «کربلا جغرافیای یک تاریخ» با روایتی متفاوت به قیام امام حسین(ع) و تاثیر آن بر فرهنگ شیعیان پرداخته است. این مستند داستانی ترکیبی است از تعزیه، نقالی و انیمیشن. و کارگردان کوشیده از تکنیک‌های مختلف بصری برای روایت حادثه عاشورا استفاده کند. شهاب حسینی راوی این مستند است و مجید انتظامی برای آن موسیقی متن ساخته است. هم‌زمان با اکران «کربلا جغرافیای یک تاریخ» با داریوش یاری درباره این فیلم و مستند آیینی گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
شما در فیلم «کربلا جغرافیای یک تاریخ» به موضوع قیام امام حسین(ع) می‌پردازید. این واقعه به شکل‌های مختلف و در مدیوم‌های هنری به مخاطب عرضه شده است. شما در این فیلم چه تمهیداتی اندیشیدید که این فیلم بتواند برای مخاطبی که با این واقعه آشناست نیز جذابیت لازم را داشته باشد؟
ما در این مستند تلاش کردیم واقعه عاشورا را به شکل مستقیم به فیلم تبدیل نکنیم، بلکه لازم بود به ایده خاصی در باب موضوع واقعه عاشورا می‌رسیدیم تا موضوع از آن زاویه و با آن ایده روایت شود. در مستندسازی رسیدن به ایده خاص درباره موضوعی که انتخاب می‌کنید، می‌تواند فیلم را برای تماشاگرانش جذاب کند. در روایت ما ترکیبی از تعزیه، نقالی و انیمیشن در کنار هم وجود دارد و تاثیر قیام عاشورا در طول تاریخ تشیع نیز دنبال می‌شود.
مستند شما دو فاز را هم‌زمان با هم مورد توجه قرار می‌دهد. چرا در ادامه شهادت امام به موضوع عزاداری‌ها وارد شدید. چرا سعی نکردید مستقل و در قالب یک مستند دیگر بدان بپردازید؟
فیلم دو فاز ندارد، بلکه ساختاری را پیش گرفته است که روایت تاریخی را هم‌زمان با روایت حماسی می‌برد. چراکه ایده خاص فیلم «کربلا جغرافیای یک تاریخ» آن را طلب می‌کرد. ایده آن بود که چگونه حادثه سال ۶۱ هجری که در آن شخصیت حسین بن علی و یارانش به شهادت رسیدند، از حادثه به حماسه و شخصیت‌هایش به‌واسطه فرهنگ‌ها و هنرهای مختلف در کشورهای اسلامی به‌ویژه ایران به اسطوره کشانده شد.
این فیلم مبتنی بر پنج سال تحقیق و مطالعه است و توانست جایزه بهترین تحقیق و پژوهش را از جشنواره «چهل چراغ» بگیرد. درباره این تحقیقات توضیح دهید.
این فیلم در روند تحقیق و پژوهش چند بعد مختلف داشت که در همه ابعادش می‌بایست با دقت، کنکاش، تحلیل، جمع‌آوری مطالب و اسناد، تطبیق اسناد و… انجام می‌شد. در درجه اول ویژگی‌های تاریخی دوران امام حسین(ع) و حرکت ایشان از مدینه به مکه و از مکه به کوفه و کربلا را به‌دقت تحقیق و مطالعه کردیم. بخش دیگر مربوط به واقعه عاشورا و وقایعی بود که تا مرگ یزید اتفاق می‌افتد. پس از آن به موضوع مهم زیارت و پیاه‌روی در اربعین پرداختیم و این‌که چرا و چه کسانی به انجام این کار توصیه کرده‌اند. مسئله ما این بود که در آغاز این پیاده‌روی چگونه و با چه کیفیتی بوده و امروز چه شکل و شمایلی پیدا کرده است. بخش دیگر بعد معماری خود بنا بود و تاریخی که بر آن از سه روز پس از واقعه تا روزگار معاصر اتفاق افتاده است. البته ما در طول کار به آیین‌های عزاداری در ایران مثل پرده‌خوانی تعزیه و نخل‌گردانی و کرنانوازی و کرپ‌زنی و… توجه داشتیم. ما هم‌چنین در تحقیقاتمان به هنرهای عاشورایی از آثار استاد قوللر آغاسی تا فرشچیان کاشیکاری تکایا و… نیز پرداختیم. این پژوهش‌ها از سال ۸۶ آغاز شده بود و البته در آن زمان فقط می‌خواستیم یک فیلم معماری‌گونه درباره سرزمین کربلا و این‌که چطور ساخته شده و به اینجا رسیده است، تولید کنیم.
این فیلم جایزه بزرگ کنگره بین‌المللی جهان اسلام در کربلا را از آن خود کرد و در جشنواره‌های «سینما حقیقت»، «رشد» و «فجر» در سال گذشته نیز تقدیر شد. به نظر شما این فیلم در اکران تا چه اندازه موفق می‌شود؟ آن هم با توجه به این‌که فیلم در ایام عزاداری محرم روی پرده آمده است.
اکران محدود در چهار سینما، آن هم به مدت دو یا حداکثر سه هفته برای این فیلم اکرانی نیست که دارای عدد و رقم در فروش باشد و بتواند در نسبت با فیلمی دیگر آن را در ترازوی قضاوت قرار داد که چون فیلم نفروخته، پس فیلم خوبی نیست. اما دیده‌ایم و شنیده‌ایم که هر کسی به قصد دیدن «کربلا جغرافیای یک تاریخ» وارد سینما شده، فیلم را قبل از اتمام رها نکرده است و همین اکران محدود که همه بضاعت سینمای ایران بود، برای ما مغتنم است و از این بابت شاکر خداییم.
چرا از زبان مستند برای ارائه واقعه عاشورا و عزاداری‌ها بهره گرفتید؟ آن هم با وجود این‌که شما در ساختن فیلم سینمایی «دخیل» موفق بودید و جوایز مختلفی را کسب کردید. چرا برای روایت واقعه عاشورا از فیلم داستانی بهره نگرفتید؟
در فیلم «دخیل» هم از زاویه آیینی به موضوع نگاه شده بود. در آن فیلم روایت صرف تاریخی حول و حوش واقعه‌ای بود که قرار داشت حماسه‌ای را به نمایش بکشاند و به نظرم تلاشی است که هم‌چنان از ذهن خلاق و حماسه‌ساز و اسطوره‌پرداز مخاطبش عقب مانده است. در آن فیلم با قصه‌ای تاریخی روبه‌روییم و نه اثری دینی با ابعاد مختلف.
مستند شما از جلوه‌های ویژه سخت و زمان‌بری برخوردار است. درباره مشکلات و مراحل دشوار فنی فیلم توضیح دهید. فیلم‌سازی در عراق با چه سختی‌هایی مواجه بود؟
سختی کار به دلیل بودجه و زمان محدودی بود که در اختیار داشتیم، به همین دلیل هم از جلوه‌های ویژه استفاده زیادی کردیم. همه چیز روی کاغذ به‌عنوان فیلمنامه و استوری‌برد نوشته می‌شد و در این مسیر قبل از جمع‌آوری گروه محمد تهامی‌نژاد به‌عنوان مشاور متن و کارگردانی و آقای دکتر معتمدی به‌عنوان مشاور جلوه‌های ویژه بصری کمک شایانی به ما کردند. پس از طراحی صحنه و لباس جلسات زیادی را برای دورخوانی و تحلیل استوری‌برد برگزار کردیم که بهروز مفید به‌عنوان تهیه‌کننده این شرایط را برای ما مهیا کرد. فیلم‌برداری کار در شهرهای مختلف ایران برای ثبت آیین‌ها به کمک تصویربرداران بومی انجام شد و یک سفر یک هفته‌ای هم در ایام اربعین در مسیرهای پیاده‌روی عراق بودیم. اجرای جلوه‌های ویژه بیش از ۹ ماه توسط گروه چندین نفره انجام شد.
چرا روی این تصاویر از صدای شهاب حسینی استفاده کردید؟
فیلم به دلیل تصاویر شاعرانه‌اش که آن را مدیون هنرهای عاشورایی است و لحنش که مدیون لحن شبیه‌خوانان تعزیه، می‌بایست در گفتار متن از صدایی بهره‌مند می‌شد که احساس تماشاگر را با لحن و تن‌های مختلفش تغییر نمی‌داد و اجازه می‌داد تا این کار را تصاویر انجام دهد و از همین‌رو از شهاب حسینی خواهش کردیم با توجه به این موضوع فیلم را روایت کند. صدای راوی دانای کل فیلم ما نیاز به بازی متن و فراز و فرود گویندگی نداشت و برای همین هم از بازیگری چون شهاب حسینی استفاده کردیم و از او که همه کار بلد است، خواستم که هیچ کاری نکند.
شماره ۶
