گذری بر آثار موسیقی ایرانی با محوریت شعر فریدون مشیری به بهانه سالروز پروازش

ندا حبیبی

زمزمه ای از ژرفای خیال

ندا حبیبی-در هزارتوی موسیقی و ادبیات و سینمای پنجاه سال اخیر که پرسه می زنیم، چنان رفاقت های تنگانگ و دوشادوشی نابی از اسطوره ها کشف می کنیم که بارها حسادت و حسرت مان گل می کند! نوعی از شور و شیدایی خوش رنگ و لعاب جاری و ساری در هنرموسیقی دهه چهل تا پایان دهه هفتاد. زمانی که فخرالدینی ها و مشیری ها و ابتهاج ها و شجریان ها و دیگرها و دیگرها زلف بر زلف هم گره می زدند و شاهکار خلق می کردند. شجریان در مورد مشیری می گوید: «فریدون درست شبیه شعرش بود. همان طور لطیف! زیبا!» و این لطف و زیبایی گویی همان راز نهانی ست که با آوای «خسرو آواز» به گوش می رسد.(لقبی که مشیری بر شجریان نهاد) چنین حلقه های معرفت و عشق در هنر موسیقی دیگر با ذره بین نیز هویدا نیست. در این سالها بعضا نوازنده و آهنگساز و خواننده شاید در ضبط یک اثر حتی یکدیگر را ملاقات نکنند چه برسد به رفاقت گرمابه و گلستان!

به بهانه نوزدهمین سالگرد فوت فریدون مشیری عاشقانه سُرای پرآوازه، در میان تعداد پرشمار آثار موسیقایی ایرانی با محوریت شعر او به جست و جوی خاطره انگیزترین ها رفته ایم. مشیری به خاطر ارتباط متقابل مثبت و دوستانه با اهالی موسیقی و همچنین مضمون عاشقانه و اجتماعی اشعارش از شاعرانی به شمار می آید که آثارش بارها و بارها دستمایه شکوفایی آثار هنری قرار گرفته است. برخی هنرمندان یک یا دو اثر از او را تا به اکنون خوانده اند مانند: محمد نوری، صدیق تعریف، حسین عمومی، علی جهاندار، وحید تاج، افسانه رثایی، سیما بینا، مجتبی عسگری، سالار عقیلی و تنی چند دیگر. باری در این مجال به سراغ مشهورترین و نوستالژیک ترین موسیقی هایی می رویم که قریب به یقین به محض خواندن این مطلب، ملودی شان در ذهن شما زنده خواهد شد.

محمدرضا شجریان و «پیمانه عشق» مشیری

باید اقرار کرد ضرب المثل دست به خاک می زند و طلا می شود در مورد آوای محمدرضا شجریان در آثارش به زیبایی صدق می کند. آثاری که با آهنگسازان قدر و هوش سرشار شجریان جاودانی شده اند. دوستی و پیوند عمیقی که میان مشیری و شجریان وجود داشت همدلی های مهمی را در تاریخ موسیقی معاصر رقم زد. پیش از انقلاب آلبوم «جام تهی» در دستگاه ماهور، یکی از منحصربه فرد ترین آثار موسیقی آن سالها به آهنگسازی فریدون شهبازیان، ضبط و منتشر شد. آلبومی که مهم ترین قطعه اش «پر کن پیاله را کاین آب آتشین دیریست ره به حال خرابم نمی برد…» با تصویرسازی ساز ویلن حبیب الله بدیعی و آواز حزن انگیز و طراحی شده شجریان همراه شد. پس از آن علی حاتمی برای فیلم سینمایی «دلشدگان» به سراغ علیزاده و شجریان رفت و تصانیف مشهور«پیمانه عشق»، «دلشدگان» و «امید عشق» با اشعار مشیری در این اثر به منصه ظهور رسید.

 ما دلشدگان خسرو شیرین پناهیم / ما از دو جهان غیر تو  ای عشق نخواهیم

 حسین علیزاده بعدها نیز در دیگر آثارش با افسانه رثایی و گروه هم آوایان (آلبوم سرود گل) و هم چنین در آلبوم فریاد با صدای شجریان بازهم به سراغ شعر مشیری رفت. موسیقی علیزاده با نوعی بداهه پردازی و بازی ملودیک همراه است که شعر مشیری در این سبک خوب جای می گیرد.

مشت می کوبم بر در پنجه می سایم بر پنجره ها من دچار خفقانم خفقان! من به تنگ آمده ام از همه چیز بگذارید هواری بزنم

محمدرضا شجریان بعدها در دو آلبوم «بوی باران» و «آه باران» باز هم به رفیق دیرین خویش ادای دین کرد. تصنیف «آه باران» در مایه دشتی با آهنگسازی شجریان تصویرگر شعر سوگوارانه و عمیق مشیری است که پس از فقدان وی ساخته شد.

 ریشه در اعماق اقیانوس دارد شاید این گیسو پریشان کرده بید وحشی باران

در سالهای پایانی دهه هشتاد تصنیف «زبان آتش» بار دیگر یادآور قدرت و صلابت شعر مشیری بود که در اثنای وقایع اجتماعی با آوای شجریان جلوه نما شد.

 تفنگت را زمین بگذار که من بیزارم از دیدار این خونبار ناهنجار…

همایون شجریان و علیرضا قربانی روایتگران «خورشید آرزو»ی مشیری

نسل تازه نفس خواننده های موسیقی ایرانی در ابتدا که پای در این عرصه نهادند، چونان پیشنیان خود دل در گرو سنت ها و همچنین شعرپارسی داشتند. صداهایی مثل همایون شجریان، علیرضا قربانی، سالار عقیلی، محمد معتمدی و… .

همایون شجریان در نخستین اثر مستقلش «نسیم وصل» با آهنگسازی محمدجواد ضرابیان به خوانش تصانیفی گوش آشنا در موسیقی سنتی ایران پرداخت که برای او یک شروع آتشین و برای مخاطبان موسیقی ایرانی نوید تولد شجریانی دیگر بود. در قوت گرفتن همکاری همایون و ضرابیان شعر مشیری یاری فراوانی رساند. تصانیف «دفتر دل»، «سکون»، «افسونگر» و «تو کیستی» اوایل دهه هشتاد به آثاری محبوب در میان جوانان مبدل شد.

 مرا عمری به دنبالت کشاندی/ سرانجامم به خاکستر نشاندی ربودی دفتر دل را و افسوس/ که سطری هم از این دفتر نخواندی

همکاری همایون با اردوان کامکار در آلبوم «ناشکیبا» نیز با آواز زهرشیرین با شعری از فریدون مشیری همراه بود که از نخستین آوازهای تکنیکی او به شمار می رود.

تو را من زهر شیرین خوانم ای عشق که نامی خوشتر از اینت ندانم// و گر هر لحظه رنگی تازه گیری به غیر از زهرشیرینت نخوانم

همایون شجریان در یکی از مهم ترین آثار خود با گروه دستان در بیات اصفهان «خورشید آرزو» و «عشق پاک»را با آوازی حساب شده و پر احساس درآمیخت که بعد از آن کمتر از او چنین آوازهایی را شنیدیم.

امشب به پاس صحبت شیرین خدای را با او بگو حکایت شب زنده داری ام

شجریان جوان در«چه آتش ها»ی علی قمصری نیز به خوانش شعر «دل افروزتر از صبح» پرداخت. و پس از آن تا به اکنون که تنها به همکاری با برادران پورناظری اکتفا کرده است، اثری حول محور شعر فریدون مشیری نداشته است.

آغاز شکوفایی علیرضا قربانی با راهنمایی های فرهاد فخرالدینی در ارکستر ملی همراه بود که آلبوم اشتیاق ماحصل این همکاریِ تاثیرگذار در کارنامه کاری اوست. اثری که چندین بار در تالار وحدت اجرا شد و نقش مهم موسیقی ارکسترال را که مدتهای زیادی دستخوش آسیب بود، یادآور شد.

بگذار سر به سینه ی من تا که بشنوی آهنگ اشتیاق دلی دردمند را شاید که بیش از این نپسندی به کار دل آزار این رمیده سر در کمند را

قربانی با گزیده کاری دهه هشتاد را از سر گذارند و کمتر به تجربه های عجیب دست زد. او در آلبوم سوگوران خموش ساز و آوازی با محوریت شعر مشیری اجرا کرده است که البته چندان میان اهالی فن مقبول نیفتاد. اما بازگشت پر سر و صدای او در دهه نود به مارکت موسیقی ایران همکاری اش با مهیار علیزاده و انتشار آلبوم «حریق خزان» و به دنبالش «دخت پری وار» بود. اثری که به خاطر ایده های نو مهیار علیزاده در میان جوانان با استقبال بسیار زیادی مواجه شد. گرچه علیزاده پس از حریق خزان، این موفقیت را چندان نتوانست تکرار کند و به نوعی یکدستی و عدم تنوع در آثارش دچار شد. علیرضا قربانی با خوانش پخته و سلیس این اشعار، جاپای خود را میان دوست داران موسیقی ایران پررنگ تر از پیش کرد.

همه می پرسند چیست در زمزمه مبهم آب چیست در همهمه دلکش برگ چیست در بازی آن ابر سپید…

ناظری، اصفهانی و افتخاری با جادوی مشیری

شعر مشیری تنها جنبه های عاشقانه را دربرنمی گیرد. وطن پرستی و غیرت و ایران دوستی نیز در آثار او جلوه گری می کند و درست به همین خاطر است که صدایی همچون شهرام ناظری در آلبوم «امیرکبیر» دو قطعه ی پرهیبت و با ریتم سنگین«ریشه در خاک» و «امیرکبیر» را از این شاعر به آواز می خواند. قطعاتی که گرچه کمتر شنیده شده اند اما از خوش ساخت ترین آثار ملی میهنی محسوب می شوند.

تو از این دشت خشک تشنه روزی کوچ خواهی کرد و اشک من تو را بدرود خواهد گفت

محمد اصفهانی که از اواخر دهه هفتاد به عنوان خواننده ای با ریشه های سنتی و ظاهر پاپ توانست میان قاطبه ی مردم جایگاه ویژه ای کسب کند در آلبوم گلچین، «به تو می اندیشم» و در یکی از پرفروش ترین آثار خود یعنی آلبوم حسرت با تنظیم فواد حجازی، «دلتنگ» را از مشیری خواند.

سر خود را مزن اینگونه به سنگ
دل دیوانه تنها
دل تنگ
منشین در پس این بهت گران
مدران جامه جان را مدران

علیرضا افتخاری در زمینه تعدد آثار با محوریت شعر مشیری در رتبه نخست قرار می گیرد! دهه هفتاد اوج کار اوست زمانی که هر سال بین سه تا پنج آلبوم از افتخاری منتشر میشد!گرچه این رویه به مزاق کارشناسان فن خوش نمی آمد و صدای افتخاری را صرفا برای تصنیف خوانی حیف می دانستند.در آن سالها رویه کاری افتخاری خواندن تصانیف ریتمیک و عاشقانه بود و شعر فریدون مشیری ویژگی های کاملی برای سبک افتخاری داشت. علیرضا افتخاری بیش از ده تصنیف با شعر فریدون مشیری اجرا کرده است که در آلبوم های ناز نگاه، زیباترین، عطر سوسن (محمدجواد ضرابیان)، شور عشق( فریدون شهبازیان) افسانه( علی جعفریان) پاییز(مهرداد پازوکی) ای میهن و خداحافظ (جلیل عندلیبی) قابل شنیدن است. دیر زمانی نماهنگ های تلویزیونی صدا و سیما با این تصانیف پُر می شد!

لحظه لحظه می‌دود دلم به سوی تو

ذره ذره می شود در آرزوی تو

به هر دو عالم ندهم نگاه دلجوی تو