وجودش مایه آرامش است و امنیت روانی را در هنگام کار تضمین می‌کند. با وجودش می‌توانیم ریسک بیشتری را در کارهایمان انجام دهیم. می‌تواند زمان را به عقب برگرداند و پل‌های خراب‌شده پشت سر را دوباره از نو بسازد. اصلا انگار همان ورد جادویی است که بشر در پی‌اش بوده، که اگر اشتباهی کرد، بتواند دوباره از نو شروع کند و گذشته را جبران کند.
هر کسی که با کامپیوتر و حتی ساده‌ترین برنامه‌های آن هم کار کرده باشد، ترکیب جادویی Ctrl+Z را می‌شناسد. کلیدهایی که فشار دادن هم‌زمان آن‌ها ما را دوباره به گام قبلی بازمی‌گرداند و فرصت جبران اشتباه را به ما میدهد. موضوعی که درباره آن چندین فیلم هم ساخته شده و این سوال را مطرح کرده که آیا در زندگی واقعی هم می‌توان از این ترکیب جادویی استفاده کرد؟
موشک کاغذی در روسیه
در هفته‌ای که گذشت، رسانه‌های خبری اعلام کردند که روسیه بعد از دو سال فیلتر پیام‌رسان تلگرام مجدد آن را به صورت قانونی در اختیار کاربران روسی قرار داده و به نوعی بعد از آن‌که مسئولان مربوطه در این کشور دستشان را روی دکمه فیلتر فشار داده‌اند و متوجه شده‌اند که دیگر فیلتر کردن پاسخ مناسبی برای کاربران نیست، با زدن دکمه بازگشت به حالت قبل، یا Ctrl+ Z بار دیگر این پیام‌رسان را در دسترس عموم قرار داده‌اند. رویکردی که مسئولان در کشور ما هم برای فیلتر تلگرام در نظر گرفتند و به‌رغم تاکید فراوان بر این‌که دستشان روی دکمه فیلتر نخواهد رفت، این اقدام را انجام دادند، ولی هم‌چنان از زدن دکمه بازگشت خبری نیست و هر روز صحبت‌های تازه‌تری مبنی بر فیلتر کردن دیگر پیامرسانهای محبوب بر زبان می‌رانند. اما در این دو سال در ایران و روسیه چه اتفاقاتی رخ داد؟
تبر فیلتر در روسیه
فیلترینگ این پیام‌رسان در روسیه از روز ۱۶ آوریل ۲۰۱۸ با حکم دادگاه و از طریق بستن آدرس‌های آی‌پی سرورهای تلگرام آغاز شد. این حکم در پی آن صادر شد که تلگرام به خواست «سرویس امنیت فدرال روسیه»(FSB) عمل نکرد. این نهاد امنیتی از تلگرام خواسته بود کلید رمزگذاری پیام‌های کاربران را در اختیار این نهاد امنیتی بگذارد.
پاول دوروف، بنیان‌گذار تلگرام، یک روز پس از آغاز فیلترینگ توییت کرد که مسکو در تلاش برای انسداد تلگرام در خاک روسیه بیش از ۱۵ میلیون آدرس آی‌پی را از دسترس خارج کرده است. دوروف در ادامه توییت مزبور نوشته بود که با وجود این، بیشتر کاربران در روسیه هم‌چنان به این پیام‌رسان دسترسی دارند. اما چگونه؟
عملیات خنثی‌سازی فیلترینگ
توسعه‌دهندگان تلگرام در نسخه‌های تازه‌ای که از این پیام‌رسان منتشر می‌کردند، پشتیبانی از پروتکل «ساکس» را هم اضافه کردند. این پروتکل امکان برقراری ارتباط با سرور را به صورت غیرمستقیم فراهم می‌کند. یعنی کاربر از طریق یک سرور پروکسی به سرور فیلترشده می‌رسد. پاول دوروف در آن زمان در پست تلگرامی خودش نوشت که برای پشتیبانی از آزادی اینترنت در روسیه و دیگر نقاط جهان به ارائه‌کنندگان خدمات پروکسی‌های ساکس۵ و وی‌پی‌ان کمک مالی می‌کند و این اقدام را «مقاومت دیجیتال» نام‌گذاری کرد.
بحران فیلترینگ در ایران
«وزیر ما این‌جاست و به مردم قول میدهد دستش روی دکمه فیلترینگ نخواهد رفت.»
این جمله رئیس‌جمهور ایران زمانی بیشتر برجسته شد که به‌رغم تبلیغات زیاد دولت مبنی بر عدم فیلتر کردن شبکه‌های مجازی سرانجام در ۱۰ اردیبهشت ۹۷ بعد از تجربه‌های قبلی کوتاه‌مدت به دستور قضایی از دسترسی کاربران خارج و فیلتر شد. این در حالی بود که تلگرام در ایران حدود ۴۰ میلیون کاربر داشت و حتی بخش بزرگی از کسب‌وکارهای نوپا نیز در آن شکل گرفته بود.
سخنان رئیس‌جمهوری مدتی پیش از این فیلترینگ هم تاییدی بر تاثیر تلگرام در کسب‌وکارهای مردم بود: «کام مردم را با این‌گونه حرف‌ها تلخ نکنید. در فضای بحران بی‌کاری تیشه به ریشه اشتغال نزنید.»
صدای دهل پیامرسانهای داخلی
روزهای بعد از فیلتر تلگرام، در صداوسیما و سطح شهر و هر فضای تبلیغاتی ممکن، پر بود از تبلیغ‌های پیامرسانهای داخلی که گویا فقط برای تبلیغ از یکدیگر رقابت می‌کردند و نه ارائه خدمات. البته هر روز هم که می‌گذشت، اطلاعات بیشتری از مشکلات فنی این پیام‌رسان‌ها و همین‌طور امنیت نداشتن اطلاعات کاربران آن‌ها منتشر می‌شد که معمولا در ابتدا تکذیب و سپس به گونه‌ای تایید و توجیه می‌شد.
کوچ اجباری و ماندن پنهانی
بعد از فیلتر کردن تلگرام در ایران، طی دستور‌ها و بخش‌نامه‌هایی به تمامی دستگاه‌های دولتی، قوای سه‌گانه و نهادهای عمومی غیردولتی، از همه این مراکز خواسته شد تا از پیامرسانهای داخلی برای ارتباطات خود استفاده کنند. افتا که مخفف «امنیت فضای تولید و تبادل اطلاعات» است، در بخش‌نامه‌ای به تمامی دستگاه‌های اجرایی ابلاغ کرد: «به استناد بند ۷ مصوبه شورای عالی فضای مجازی با موضوع سیاست‌ها و اقدامات سامان‌دهی پیامرسانهای اجتماعی، باید تمامی نهادها و موسسات دولتی و عمومی غیردولتی هر گونه تبلیغات خود در محیط پیامرسانهای اجتماعی را صرفا از طریق پیامرسانهای اجتماعی داخلی که به صورت رسمی از سوی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات اعلام می‌شود، انجام دهند.»
در این زمان مسئولان نیز به صورت نمادین کانال‌های تلگرامی خود را می‌بستند و در یکی از پیامرسانهای داخلی عضو می‌شدند.
این بخش‌نامه در حالی ابلاغ شد که چند روز پیش‌تر از آن وزیر ارتباطات گفته بود هیچ‌کدام از پیامرسانهای داخلی ظرفیت کافی برای جایگزینی تلگرام را ندارند. او در صفحه اینستاگرام خود ضمن هشدار در مورد «انسداد سرویس‌های بین‌المللی» نوشته بود: «انسداد سرویس‌های بین‌المللی صرفا با هدف تشویق کاربران به استفاده از سرویس داخلی می‌تواند به ضدهدف تبدیل شود.»
آمار‌ها در روسیه و ایران
با وجود آغاز فیلترینگ تلگرام در روسیه، آمار‌های منتشرشده از سوی رسانه‌های داخلی و خارجی این کشور نشان می‌داد که دسترسی به این پیام‌رسان در این کشور کاهش محسوسی نیافته است. این پدیده حاصل شرایط فنی خاص نرم‌افزار تلگرام و تلاش برای دور زدن فنی فیلترینگ و در دسترس بودن فیلترشکن‌های مختلف برای کاربران این پیام‌رسان بود.
در ایران نیز تجربه جایگزین کردن پیامرسانهای داخلی تاکنون موفقیت چندانی نداشته است. میلیون‌ها ایرانی تاکنون بارها به دلیل مسدود شدن یک پیام‌رسان خارجی به پیام‌رسان خارجی دیگری کوچ کرده‌اند، یا هم‌چنان با کمک فیلترشکن‌ها و سایر ابزار فنی از پلتفرم‌های فیلترشده استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، بسیاری از شرکت‌ها و سازمان‌ها و حتی نهادهای دولتی هم‌چنان به صورت رسمی یا غیررسمی کانال‌های تلگرام خود را فعال نگه داشته‌اند و در گروه‌های داخلی برای انتقال اطلاعات از تلگرام استفاده می‌کنند. بنا بر آمار‌های منتشرشده از سوی مراکز آماری و افکارسنجی حدود ۶۳ تا ۷۰ درصد مردم قبل از فیلتر تلگرام از این پیام‌رسان استفاده می‌کردند و بعد از فیلتر شدن آن این عدد به حدود ۴۵ تا ۵۰ درصد رسیده که هم‌چنان از تلگرام استفاده می‌کنند و البته بنا بر آمار‌های منتشرشده از سوی مراکزی همچون جهاد دانشگاهی و مرکز افکارسنجی دانشجویان حدود ۷۰ درصد جوانان ۱۸ تا ۲۹ ساله از تلگرام استفاده می‌کنند.
استفاده از تلگرام در دوران کرونا
بعد از شیوع ویروس کرونا و تشویق مردم به دورکاری و عدم مراجعه حضوری بار دیگر قابلیت‌های پلتفرمی مانند تلگرام و خلأ مشابه‌های داخلی آن را بر سر زبان‌ها انداخت و با وجود سرمایه‌گذاری‌های کلان در فراهم کردن زیرساخت‌های مشابه هم‌چنان نبود یک سیستم جایگزین مطمئن برای تلگرام در بین کاربران محسوس است. حتی در سیستم آموزشی هم بسیاری از مدارس و معلمان و دانش‌آموزان هم‌چنان از تلگرام برای انتقال اطلاعات استفاده می‌کنند.
داستان فانوس و فانوس‌بان
با همه این موارد، داستان تصمیم و رویکردهای مسئولان داستان عجیبی است. در دنیا برخی دولت‌ها و حکومت‌ها مسئولیت می‌پذیرند و قبول اشتباه می‌کنند و گاهی دکمه بازگشت به وضعیت قبل را می‌زنند و برخی نه. برخی از مسئولان بعد از اشتباه کردن، عذرخواهی می‌کنند و استعفا می‌دهند و برخی هر گونه عقب‌نشینی را جایز نمی‌دانند. داستان، داستان قانونی است که مقرر می‌شود و گویی بعد از آن تغییرش گناهی بزرگ است. داستان رویکردهایی که بنا بر دلایلی اتخاذ می‌شود و تغییرش گویی جرم است. ماجرای سیارک پنجم داستان «شازده کوچولو» شاید به نوعی یادآور همین تغییر یا عدم تغییر قانون و تبعات آن باشد:
شازده کوچولو به محض ورود به سیاره با احترام به فانوس‌بان سلام کرد.
روز به‌خیر آقا. چرا فانوست را خاموش کردی؟
فانوس‌بان در جواب گفت:
- دستور است آقا. روز به‌خیر.
- چه دستوری؟
- دستور این است که فانوسم را خاموش کنم. شب به‌خیر.
و باز فانوس را روشن کرد. - پس باز که روشن کردی؟
فانوس‌بان جواب داد: - دستور است.
- من که نمی‌فهمم.
- نیازی به فهمیدن نیست. دستور دستور است. روز به‌خیر.
و باز فانوسش را خاموش کرد. عرق پیشانی‌اش را با دستمالی که خال‌های چهارگوش قرمز داشت، خشک کرد و گفت: - من شغل بسیار بدی دارم. این کار سابق بر این معقول بود، چون صبح‌ها فانوس را خاموش می‌کردم و شب‌ها روشن می‌کردم. بقیه روز مجال استراحت داشتم و باقی شب مجال خوابیدن…
- و حالا دستور عوض شده است؟
- دستور عوض نشده. غصه من هم از همین است. سیاره هر سال به سرعت خود می‌افزاید و قانون هم تغییر نکرده است.
این داستان، برای ما داستان آشنایی است. اما گویا یا مسئولان ما داستان خوب نمی‌خوانند، یا اگر می‌خوانند و می‌دانند، احتمالا دکمه کنترل صفحه کلید آن‌ها خراب است.
