قصه اپلیکیشن چهارسالهای که گویی قرنهاست ایرانیها را همراهی میکند
نسیم بنایی
«هر ایرانی یک کانال تلگرام!» این شوخیای بود که پس از معرفی پدیده «کانالهای تلگرامی» از سوی اپلیکیشن پیامرسان تلگرام در میان کاربران شبکههای اجتماعی دستبهدست شد. تا پیش از آن، گروه وجود داشت، هر کسی که مایل بود، یک گروه تلگرامی میساخت و عنوانی روی آن میگذاشت، اما وقتی میخواست حرفی بزند، مجبور بود واکنشهای سایر اعضای گروه را هم در همان فضا دریافت کند. کانال که آمد، همه این مجال را پیدا کردند که با خیال راحت متکلم وحده شوند و واکنشهایی را هم که مایل به دریافت آن نیستند، نادیده بگیرند، چراکه در کانال فقط «ادمین» میتواند پیامها را ارسال کند. ماجرای کانال، تنها یکی از صدهاهزار جنجال و دردسر تلگرامی است که بعد از شیوع تب تلگرام در فضاهای مجازی درگرفت و گاهی هم به دنیای واقعی سرایت کرد. تلگرام که قرار بود تنها یک ابزار برای پیامرسانی باشد، این روزها به وسیلهای برای خبررسانی، نظرسنجی، کسبدرآمد و گاهی نیز ابزاری برای ایجاد تنش، شایعهپراکنی و تفرقهافکنی تبدیل شده است. جماعتی که بازی چتهای اینترنتی را از یاهو مسنجر و جیتاک شروع کرده بود و بعد به وایبر و واتسآپ کوچ کرده بود، حالا سر از تلگرام درآورده است. معتادهای تلگرامی، هر چند دقیقه یک بار با انگشتشان آیکون آبیرنگی را که موشک کاغذی سفیدی در میان آن قرار دارد، لمس میکنند، صفحه چتها را رفرش میکنند و به دنبال جنجالی تازه میگردند. غافل از اینکه اعتیاد تلگرامی میتواند خانمانسوزتر از اعتیاد به مواد مخدر باشد. اما قصه این اپلیکیشنی که میلیونها طرفدار دارد، از کجا شروع شد؟
تولد یک آتشپاره!
هنوز شمعهای چهارسالگیاش را فوت نکرده، اما مانند پسربچههایی که با شیطنتهای خود جایی در دل اعضای خانواده باز میکنند، حسابی جای خودش را در دل کاربران شبکههای اجتماعی باز کرده است. زمانی که پاول دورف، سازنده این آتشپاره، آن را با نام «تلگرام» روانه بازار میکرد، احتمالا در خواب هم نمیدید که اپلیکیشن پیامرسانِ سادهاش با چنین استقبالی در دنیا و بهویژه در ایران همراه شود. پاول دورف کارآفرین روسی که زمانی با خلق شبکه اجتماعی VKontakte به جنگ فیسبوک رفت و لقب «مارک زاکربرگِ روسی» را برای خودش دستوپا کرد، حالا بهخاطر ساخت تلگرام در سرتاسر دنیا به شهرت رسیده است. زمانی که دورف برنامه چتِ تلگرام را به دنیا معرفی کرد، همه از واتسآپ و وایبر استفاده میکردند. کسی نیازی به جایگزین نمیدید. اما تلگرام مانند پسربچهای تخس با شیطنتهایش آنقدر پافشاری کرد که جای خودش را در دل کاربران برخی از کشورها باز کرد و بالاخره سلطان قلبها شد. حالا خیلیها دورف را میشناسند؛ زاکربرگِ روسی که بهخاطر علاقهاش به فیلم «ماتریکس»، همیشه مانند نئو یکی از کاراکترهای این فیلم، لباس مشکی به تن دارد و این روزها سر از مجمع رهبران جوان در فنلاند درآورده است. او در لنینگراد به دنیا آمده، اما کودکیاش را در تورینِ ایتالیا گذرانده تا سال ۲۰۰۱ که دوباره به روسیه برگشته و مشغول به ادامه تحصیل شده است. این کارآفرین جوان، مدتی نیز به دور دنیا سفر کرد و از نقاط مختلف دنیا عکسهایی را روی صفحه اینستاگرامش گذاشت و با دنیادیدگیاش حسابی جنجال به پا کرد. اما جنجالهای اصلی او مربوط به زمانی بوده که مقابل دولت روسیه ایستاده و قبول نکرده اطلاعات مورد نیاز دولت را در مورد سیاستمداران مخالف دولت یا اوکراینیهای معترض در اختیارشان بگذارد. زندگی این شخصیتِ پیچیده در کتاب «رمز دورف: داستان واقعی ویکی و خالقش» بهخوبی نقل شده است. اما اینجا قصه، قصه تلگرام است و همانطور که از قدیم گفتهاند، «پسر کو ندارد نشان از پدر!»؛ همانقدر که دورف جنجالی بوده، ساخته دستش نیز جنجالی است. البته تلگرام موفق نشده تمام دنیا را تسخیر کند، اما در برخی از کشورها مانند خوره به جان کاربران افتاده و روز و شب برایشان نگذاشته است.
خورههای تلگرام
«بیش از ۱۰۰ میلیون نفر»؛ این تعداد کسانی است که بر اساس آمار رسمی در سال ۲۰۱۶ در سرتاسر دنیا از پیامرسان تلگرام استفاده کردهاند. بررسیها نشان میدهد روزانه بهطور متوسط ۳۵۰ هزار کاربر جدید به کاربران پیشینِ تلگرام اضافه میشود. این شبکه پیامرسان بهطور متوسط در طول یک روز بیش از ۱۵ میلیارد پیام را جابهجا میکند. تلگرام که در سال ۲۰۱۳ ماهانه تنها ۱۰۰هزار کاربر فعال داشت، حالا ماهانه بیش از ۱۰۰میلیون کاربر فعال دارد که ۴۰میلیون کاربر آن ایرانی هستند. یعنی نژاد آریایی، یکتنه حدود نیمی از بار این برنامه پیامرسان را به دوش میکشد؛ از هر چهار نفر ایرانی، یک نفر از تلگرام استفاده میکند. به همین خاطر است که این برنامه نقشی مهم در حیات سیاسی و اجتماعی ایرانیان بازی میکند. این مسئله به قدری پررنگ است که زیر ذرهبین رسانهها و مطبوعات غربی مانند لسآنجلستایمز یا گاردین نیز قرار گرفته است. درواقع امکان ندارد جستوجوی نام «تلگرام» در گوگل با نام «ایران» و «ایرانی» همراه نشود. البته ایران شاید بزرگترین استفادهکننده از این برنامه چت باشد، اما تنها کشور نیست. کشورهای دیگری مانند روسیه و آلمان نیز جزو کاربران اصلی تلگرامی هستند. در مورد روسیه، قضیه نسبتا شفافتر است، بههرحال تلگرام ساخته خود روسهاست و به همین خاطر طبیعی به نظر میرسد که در این کشور بیشتر از این پیامرسان استقبال شود، مانند چشمبادامیها که از برنامه چینیِ ویچت بیشتر از سایر برنامهها استفاده میکنند، یا آمریکاییها که سالهاست با فیسبوک خو کردهاند. اما در مورد سایر کشورهای وابسته به تلگرام، قضیه قدری پیچیده است. در مورد آلمان جریان بسیار عجیب و غریب به نظر میرسد، چراکه دولت در این کشور نسبت به تلگرام احساس خطر میکند و بارها تلاش کرده آن را ممنوع کند، اما تا کنون به موفقیت دست نیافته و کاربران هنوز از این برنامه استفاده میکنند. در مورد ایران، اکثر تحلیلگران بر این باورند که دسترسی آزادانه همه ایرانیان به برنامههای تلگرام و اینستاگرام باعث شده آنها مسحور این دو برنامه بیش از فیسبوک و توییتر و سایر برنامهها شوند. البته این استدلال باز هم عدم استفاده از واتسآپ و وایبر را توجیه نمیکند، چراکه آن برنامهها نیز هنوز آزاد هستند. برخی دیگر از تحلیلگران در اینباره، به قابلیتهای تلگرام اشاره میکنند. از نظر آنها تلگرام با سرعت بالا، هر امکانی را که کاربر میخواهد، در اختیارش میگذارد.
از گیفِ مرغ تا استیکر آدمیزاد
یک اپلیکیشن پیامرسان چه خدماتی را باید به کاربر خود ارائه دهد؟ استیکر؟ گیف؟ رباتهای خدمترسان؟ کانالهای سرگرمی و آموزشی و خبر؟ چتهای مخفیانه؟ پیشنویس؟ پیام صوتی؟ تماس تلفنی؟ آپشنهای این برنامه زیاد است. درواقع هر چه یک کاربر از جانِ یک اپلیکیشن پیامرسان بخواهد، در تلگرام موجود است. کاربران در تلگرام این امکان را دارند که بهراحتی عکس و فیلم ارسال کنند. آزادیِ عملی که تلگرام به آنها میدهد، در کمتر اپلیکیشنی به چشم میخورد. پیامهایی که رمز دارند و پیامهایی که خودبهخود از بین میروند، همه جزو آپشنهای تلگرام محسوب میشوند که باعث افزایش امنیت کاربران در این فضای مجازی میشود. همین گزینه «سیکرتچت» یا چت مخفیانه جزو برگ برندههایی است که تلگرام نشان داد. رباتها هم امکاناتی را در اختیار کاربران تلگرام میگذارند که زندگی را برای آنها شیرین کرده است. یکی نظرسنجی میکند و دیگری پای درددلهای کاربر مینشیند. در چنین شرایطی که تلگرام از نیازهای کاری تا نیازهای عاطفیِ کاربرش را برآورده میکند، واضح است که سلطان قلبِ او میشود و کاربر بدون حضورش آب از گلویش پایین نمیرود. البته عدهای در این بین از علاقه و وابستگی افراد به برنامه تلگرام در جهت منافع خودشان استفاده میکنند. نمونهاش همان کاربرانی که کانالهای معروف با چندین هزار مخاطب را اداره میکنند و برای هر پیام تبلیغاتی که در کانال خود میگذارند، از چندصدهزار تومان تا چند میلیون تومان از صاحب آگهی پول میگیرند. و این آغاز دستاندازهای تلگرامی و آسیبهای احتمالی این برنامه است.
دردسرهای تلگرامی
کلیشهایترین جملهای که میتوان این بخش را با آن شروع کرد، این است: «شبکههای اجتماعی و برنامههایی مانند تلگرام همانقدر که میتوانند خوب باشند، بد هم هستند!» اما این جمله کلیشهای بههرحال یک واقعیت است. تلگرام به اندازه فوایدش، آسیبهای احتمالی نیز دارد که عدم شناخت نسبت به آنها میتواند بحرانهایی از جنس تلگرامی ایجاد کند. آگاهی از این آسیبها میتواند مانع بروز چنین بحرانهایی شود. این روزها تلگرام، تریبون و رسانه کاربرانش شده است، آنها در کسری از ثانیه خبری را منتشر میکنند و به دنبالش سیل واکنشها نیز راه میافتد. در جریان فوت آیتالله هاشمی رفسنجانی در ایران، زمانی که هنوز صدا و سیما خبری از ایشان منتشر نکرده بود، در فضای مجازی تحلیلهایی در مورد شرایط ایران بعد از فوت آیتالله دستبهدست میشد. در این شرایط بازار شایعه نیز داغ است و تلگرام بستری مناسب برای گسترش این شایعهها فراهم میکند. گاهی یک خبر سیاسی که از قضا درست است، در فضای مجازی مانند بمبی منفجر میشود. در این شرایط گروههای تلگرامی ابزاری برای جنگ روانی در فضای مجازی میشوند و آتش تفرقه و کینه را شعلهور میکنند. یکی از پدیدههای دردناکی که در جریان دستبهدست شدنهای خبرهای تلخ در تلگرام رخ میدهد، بیتفاوت شدن آدمهاست. برای نمونه، درحالیکه دلخراشترین عکسها از یک حمله تروریستی در کشور همسایه منتشر میشود، قُبح آن برای مخاطب میریزد و رفتهرفته نسبت به بدنهای تکهتکهشده و استخوانهای لهشده بیتفاوت میشود. این مسئله میتواند بحرانی روانی و اخلاقی در جامعه ایجاد کند که مقابله با آن چندان ساده نیست. درواقع آسیبهای روانی که این ماجرا به دنبال دارد، آنقدر جدی است که نمیتوان بهراحتی آن را اصلاح کرد. اما در میان همه این مشکلات و دردسرهای تلگرامی، مهمترین مشکل آن، استفاده تروریستها از این برنامه است که جنجالهایی را نیز برای آن به پا کرده است.
همیشه پای یک داعشی در میان است
«داعش فرمان حمله به لندن را از طریق تلگرام صادر کرده است.» این خبری بود که چند روز پس از حمله داعش به لندن، در رسانههای مختلف دستبهدست شد. اما این نخستین باری نبود که نام داعش در کنار تلگرام قرار میگرفت. امنیت بسیار بالایی که تلگرام دارد، باعث شده فضایی مناسب برای تروریستها باشد. درواقع این فضای امن به کاربران اجازه میدهد فعالیتهای تروریستی خود را بهراحتی از کانال تلگرام دنبال کنند. گروه داعش بهعنوان تهدیدآمیزترین گروه تروریستی در دنیای امروز، از تلگرام نهایت استفاده را در جهت اهداف خود میبرد. داعش برای خودش کانالها و گروههایی در تلگرام دارد که به کمک آنها ویدیوهای کشتارهای جمعیاش را منتشر میکند تا از این طریق رعب و وحشت به دل مردم بیندازد و گاهی هم از همین راه برای خودش نیروهای تازهنفس فراهم میکند و بعد آنها را به عملیات انتحاری در کشورهای مختلف دنیا میفرستد. چتهای مخفیانه در تلگرام بیشترین فرصت را در اختیار گروههای تروریستی نظیر داعش قرار داده تا به کمک آن، برنامههای خود را پیش ببرند. گویی تلگرام بستری نمور برای داعشیها شده تا در آن مثل قارچ رشد کنند و از این طریق نیشی به همه کشورها بزنند. البته بارها از دورف خواسته شده که فکری به حال این مسئله کند، اما او در برابر این قضیه مقاومت کرده و تاکید کرده که نمیخواهد امنیت کاربرانش را در فضای مجازی، قربانیِ سوءاستفادههای گروههای تروریستی کند. به همین خاطر، تلگرام از این لحاظ به محل بحث تبدیل شده و خیلی از کشورها به همین خاطر به دنبال ممنوع کردن این برنامه هستند، اما تا کنون کسی موفق نشده با این بهانه، تلگرام را مسدود کند. تلگرام هنوز زنده است و هر روز تعداد زیادی به طرفدارانش اضافه میشود.
شماره ۷۱۰