زیبان: روایت‌گر زیبایی‌های تهران

بورخس می‌گوید طعم سیب در درون سیب نیست، در مواجهه کام و سیب است که معنا پیدا می‌کند؛ و زیبایی شعر در مواجهه کلمات با خواننده شعر؛ و زیبایی شهر در مواجهه شهر با چشم شهروندان؛ آن‌چه از تلاقی شهروندان با عناصر، المان‌ها و اجزای شهر حاصل می‌شود.
زیبایی شهر از نگاه هر شهروند بسته به عنصری که دیده است، شاید معنایی دیگرگون بیابد. از این‌رو به تعداد تک‌تک شهروندان یک شهر بزرگ مثل تهران، می‌توان به یک کاشی یا پنجره زیبا نگاه کرد و زیبایی تازه‌ای از آن کشف کرد. گویی تعداد زیبایی‌های شهر تهران از حاصل‌ضرب نگاه شهروندان در جزئی‌ترین المان‌های شهری حاصل می‌شود. به بهانه جشنواره عکاسی زیبان و با این سوال که نگریستن به شهر و زیبایی‌های آن و کشف، شناختن و ارائه زیبایی‌های فضاهای شهری چگونه است، به سراغ تعدادی از هنرمندان و آشنایان با هنر عکاسی و فضای شهری رفته‌ایم.

راهنمای عکاسی برای زیبان

نادر داوودی، عکاس خبری و داور جشنواره زیبان
برای عکاسی از فضای شهری و عکاسی خیابانی مولفه‌های مختلفی وجود دارد. برای این‌که عکس‌هایی که به مسابقه زیبان ارسال می‌شود، قابلیت‌های استاندارد را دارا باشد، لازم است مخاطبان چند نکته را رعایت فرمایند. نکته اول این‌که ترجیحا عکس‌ها با دوربین گرفته شود، چراکه هرچقدر هم که کیفیت دوربین گوشی‌های موبایل طی سالیان گذشته ارتقا پیدا کرده باشد، باز هم عدسی گوشی‌های موبایل با عدسی دوربین یک تفاوت عمده دارد و آن هم این‌که عکس‌های موبایل صرفا برای بازدید مجدد در همان گوشی موبایل یا شبکه‌های اجتماعی مثل فیس‌بوک و اینستاگرام مناسب هستند، اما اگر قرار بر این باشد که عکس چاپ شود، یا روی بیلبورد گذاشته شود، کیفیت عکسی که با گوشی موبایل گرفته شده باشد، بسیار پایین می‌آید، ولی کیفیت عکسی که با دوربین عکاسی گرفته شده، برای چاپ روی بیلبورد مناسب خواهد بود و شانس فردی که با دوربین عکاسی عکس گرفته باشد، بالاتر خواهد رفت. به همین سبب حتی اگر فرد از منظره زیبایی با گوشی موبایل عکس گرفته است، بهتر است مجدد از همان منظره با دوربین عکاسی نیز عکس بگیرد. به نوعی حتی می‌توان گفت که عکاسی با دوربین موبایل نیز بسیار حرفه‌ای‌تر خواهد بود. هدف این مسابقه این است که روی جزئیات جذاب و دیدنی شهر تهران تمرکز کند. لذا سوژه‌های عکاسی نیز باید متناسب با همین هدف طراحی شده باشند. این مسابقه عکاسی به دنبال توسعه و ترویج مفاهیم زیبایی‌شناسی و آن‌چه مربوط به سامان شهری و مبلمان شهری و تمام اعمالی که منجر به زیباتر کردن شهر شده، است.
به عنوان مثال گربه به خودی خود حاصل ‌تلاش یا اعمال کسی در جهت زیبا کردن شهر نیست، اما حالا اگر فردی در حال غذا دادن به گربه یا محبت کردن به گربه باشد، می‌توان گفت این باعث زیباتر شدن شهر خواهد شد.
در کل عکاسی به این نوع به خودی خود می‌تواند بر روند زندگی اجتماعی مردم تاثیرگذار باشد و هر عکسی که گرفته یا ارسال می‌شود، خود ثبتی از یک رکورد است و به خودی خود ارزشمند است، چراکه این حجم از اطلاعات به خودی خود کمک می‌کند بسیاری از افراد از جمله سازمان زیباسازی به اطلاعاتی از تهران دسترسی پیدا کنند که این اطلاعات مفید خواهد بود، چراکه ممکن است طبق این عکس‌ها به نکاتی دست پیدا کنند که طی روال عادی به این نکات توجه نمی‌کنند. مثلا ممکن است حتی به جای زیبایی به کمبود یا کاستی توجه کنند. بخش دیگری از ماجرا نیز به تاثیر روی شهروندان بازمی‌گردد که وقتی آثار برگزیده معرفی می‌شوند، باعث می‌شود شهروندان به سوژه عکس توجه بیشتری داشته باشند.

هر گذرگاه داستانی دارد

بهروز فتحی، معاون برنامه‌ریزی و توسعه سازمان زیباسازی شهر تهران
هر شهری جاذبه‌های خود را دارد. تهران به عنوان پایتخت کشور و شهری با تاریخ دوره‌های مختلف، همراه با سبک زندگی امروز، دارای الگوهای متنوع و بسیاری برای همگان است. این شهر میراث و مدرنیسم را با هم دارد؛ همراه با جذابیت‌ها و خاطرات متنوعی که جذاب و گوناگون است. در همین راستا پویش عکسی با عنوان زیبان طراحی شده که می‌خواهد زیبایی‌های شهر را به تصویر بکشد؛ داستان هر پنجره، هر آجر و هر گذرگاهی را.
پویش عکس زیبان نوعی جست‌وجوی معنای زیبایی‌شناسی شهری از نگاه مردم است. این پویش بخش‌های متنوعی دارد. بخش‌هایی که بر اساس جزئیات مهمی طراحی شده که هر کدام می‌تواند آرایش و تزیینات خاصی داشته باشد و در ترکیب با یکدیگر، جذابیت بصری ایجاد کند. هر عنصری در حد خود قادر است تاثیرات بسیاری بر بیننده داشته باشد. هر پنجره زیبا، نمای آراسته، بالکن زیبا، گلدان مناسب، کوچه زیبا و نشیمن شهری داستانی دارد که می‌تواند در این پویش به تصویر کشیده شود.
این پویش عکاسی، نگاه شهروندان را نسبت به تمامی جزئیات تشکیل‌دهنده شهر، حساس و کنجکاو می‌کند. بنابراین با دقت بیشتری به اطراف خود می‌نگرند و با اجزای مختلف شهری آشنا خواهند شد و درنهایت علاقه‌مندی و خاطره‌انگیزی در ذهنیت مردم شکل خواهد گرفت.
قرار بر این است که عکس‌های برگزیده روی بیلبوردهای شهری به نمایش دربیاید. انتشار تصاویر در محیط شهری باعث توجه و دقت شهروندان نسبت به این موضوع خواهد بود. به‌خصوص این‌که با نگاه مردمی و از جنس خودشان است. به این ترتیب زیبایی‌هایی که ممکن است از چشم بسیاری از شهروندان پنهان مانده باشد، از قاب دوربین شهروندان در گوشه و کنار شهر به نمایش درمی‌آید.

مجتبی آقایی از عکاسی شهری می‌گوید
سندهای دیداری امروز برای آینده

با مجتبی آقایی، عکاس مستند و اجتماعی، در خصوص عکاسی از فضای شهری و عکاسی خیابانی و مولفه‌های این نوع عکاسی گفت‌وگویی داشتیم که در ادامه می‌خوانید.
عکاسی فضای شهری به چه نوع از عکاسی گفته می‌شود و چه مولفه‌ها و معیارهایی باید داشته باشد؟
هر ژانر و گونه عکاسی که به نوعی به فضا و منظر شهری یا زندگی شهری و مولفه‌های آن بپردازد، در این گروه قابل بررسی و مطرح شدن است. از این‌رو چون مظاهر و شاخصه‌های زندگی و معماری و فضا و منظر شهری متنوع و گسترده است، به همان میزان نیز این موضوع قابل تاویل و تفسیر است. اما روی‌هم‌رفته از عکس‌های کارت پستالی که به معرفی مظاهر و زیبایی‌های شهر می‌پردازد گرفته تا عکس‌هایی اصطلاحا مفهومی را می‌تواند در بر بگیرد. از این‌رو زندگی فردی و اجتماعی، مشاغل، فرصت‌ها و تهدیدهای زندگی شهری، نما و منظر شهری و… در این گروه‌اند.
این نوع عکاسی به صورت تقریبی چند سال پیشینه تاریخی دارد؟
اولین عکس جهان که توسط ژوزف نیسفور نی ئپس بازنشسته ارتش فرانسه گرفته شد، به نوعی از فضای شهری است. پس از آن نیز همواره موضوع‌ها و مضامین شهری دست‌مایه عکاسان بوده و هست.
با توجه به این‌که مخاطبان مسابقه بیشتر عامه مردم هستند تا عکاسان حرفه‌ای، مردم باید برای عکاسی از فضای شهری چه نکاتی را در نظر بگیرند تا عکسشان از معیارهای حداقلی عکاسی از فضای شهری برخوردار باشد؟
مسابقات و رخدادهای عکاسی، به‌ویژه با تم مشخص، طبعا اهداف خاصی را دنبال می‌کنند و متوقع دریافت آثاری مطابق با خواست و میل خود هستند. از این‌رو برای شرکت در هر مسابقه عکاسی اولین معیار توجه به تم و موضوع محوری خواسته شده است. طبعا هر عامل دیگری بر حول این محور خواهد بود. لیکن عکاسانی که قابلیت ارتباط بیشتر با مردم را دارند، در این حوزه موفق‌تر عمل می‌کنند. احترام به حریم خصوصی اشخاص و مشاغل، حسن برخورد با مردم، پرهیز از حمل و استفاده از وسایل عکاسی حجیم و متعدد، و در خصوص عکاسی از مناظر شهری انتخاب زمان مناسب که ترجیحا نور مایل باشد و به‌ویژه عکاسی در مواقع صبح و هنگام گرگ و میش غروب آفتاب و زمانی که آسمان به سیاهی نرفته و چراغ‌ها روشن شده است و هم‌چنین روزهای بارانی و نمای شهری باران‌خورده در نورهای یادشده صحنه‌های زیبایی را به نمایش می‌گذارد.
عکاسی از فضای شهری می‌تواند چه تاثیری بر تغییرات اجتماعی و سبک زندگی جامعه داشته باشد؟
طبعا عکس‌ها سندهای دیداری مهمی هستند که علاوه بر تاثیر امروز یادگارهای ارزشمندی برای آینده به شمار می‌آیند. امروزه با دیدن عکس‌هایی از نماهای شهری گذشته، اطلاعات و مقایسه‌های ارزشمندی را می‌توان انجام داد. عکس‌ها امکان تامل و مطالعه زمان ثابت‌مانده را می‌دهند. این قدرت مهمی است و از آن می‌توان بهره‌های زیادی برد. هر چند که در این مختصر مجال بحث گسترده‌تر نیست، اما حوزه‌های مختلف عکاسی از فضای شهری می‌تواند در زمینه‌های بسیار متنوعی از قبیل برنامه‌ریزی و تصمیم‌سازی مدیریت شهری گرفته تا ارتقای فرهنگ شهروندی و رفتارهای فردی و اجتماعی ما موثر باشند.

شهر در قاب دوربین

جاسم غضبانپور، عکاس مستند و اجتماعی
عکاسی شهری به نوعی از عکاسی اطلاق می‌شود که در آن زمان و مکان در عکس مستتر و مشخص باشد. لذا در این نوع عکاسی باید مکانی که عکاس در آن عکس‌برداری کند و زمانی که عکس‌ها پدید آمده‌اند، مشخص باشد.
اولین قدم در تعریف عکاسی شهری و تفهمیم آن خصوصا به مخاطب عام تعریف «فضای شهر» است، این‌که اصولا منظور ما از شهر چه محدوده‌ای را شامل می‌شود، به عنوان مثال آیا منظور از تهران، تنها شهر تهران است، یا ورامین و شهرری نیز در این تعریف جای دارند؟ در این‌جا اگر عکاسی در محدوده و فضای خاصی در نظر گرفته شده باشد، تنها باید در همان محدوده عکاسی کرد و عکس حتما باید شاخصه‌ای داشته باشد که نشان دهد عکس در همان شهر گرفته شده است. پنجره زمانی معنا پیدا می‌کند که نشان داده شود مربوط به کجای تهران است و المانی از این شهر در عکس وجود داشته باشد؛ به‌طوری‌که مشخص کند متعلق به محدوده‌ای از شهر تهران است. پس از مشخص و محدود کردن شهر به تعریف و چهارچوبی خاص، باید مفاهیم و مصادیقی که باید از آن‌ها عکس گرفته شود، مشخص شود. مثلا اگر منظور ما زیبایی‌های شهر تهران است، مشخصا این زیبایی‌ها چه مصادیقی دارند، چون مفهوم زیبایی از دیدگاه افراد مختلف متفاوت است. تعریفی که افراد مختلف با فرهنگ‌های مختلف از زیبایی دارند، برابر نیست؛ لذا باید تنها از الگوهایی که مشخص شده است، عکس‌برداری شود.
قدم بعد مشخص کردن اهداف و مخاطبان مسابقه است. آیا مخاطب فقط عکاسان حرفه‌ای هستند، یا مخاطبان عام نیز حق شرکت در مسابقه را دارند؟ آیا عکاسی با دوربین حرفه‌ای مدنظر است، یا عکاسی با موبایل نیز بلامانع است؟ همان‌طور که گفته شد، زمان و مکان باید در این نوع عکاسی به طریقی مشخص باشند. از سویی عکس حتما باید کپشن داشته باشد. آیا عکاس به صرف علاقه از یک الگو عکس‌برداری کرده است، یا دلیل دیگری اعم از رویداد سیاسی، اجتماعی و… در این عکس‌برداری دخیل بوده است. تمامی این‌ها اولین و ساده‌ترین مولفه‌های عکاسی شهری هستند. لذا مخاطب باید با توجه به چنین معیارها و مشخصه‌هایی در مسابقه شرکت کند.

مجید ناگهی از عکاسی خیابانی می‌گوید
حال خوش فضاهای شهری

با مجید ناگهی، عکاس مستند و اجتماعی، گفت‌وگویی درباره عکاسی از فضاهای شهری داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
عکاسی خیابانی حدودا چند سال پیشینه دارد؟
عکاسی خیابانی بدین شکل که امروزه مشاهده می‌شود، پس از رواج تلفن بین مردم شایع شد. اما عکاسی خیابانی به طور کلی از اواسط قرن گذشته به وجود آمده است و از این حیث پیشینه طویلی دارد. عکاسان بسیاری بودند که در قرن گذشته با دوربین‌های آنالوگ و دوربین‌های مدیوم عکاسی می‌کردند. آن نوع از عکاسی خیابانی با نوعی از عکاسی خیابانی که شایع شده است، بسیار متفاوت است.
چه مولفه‌هایی درعکاسی از فضاهای شهری، خصوصا برای مخاطب عام، باید رعایت شود؟
عکاسی خیابانی به نوعی از عکاسی اطلاق می‌شود که به زندگی مردم و احوالات جامعه در فضای شهری و البته متناسب با استانداردهای عکاسی توجه می‌کند. البته باید در نظر داشت که در هر مسابقه و جشنواره‌ای که برای مخاطب عام برگزار می‌شود، نمی‌توان انتظاری را که در فضای عکاسی حرفه‌ای داریم، برآورده کنیم و حتی برخی مواقع ممکن است سوژه مسابقه به طور صحیحی برداشت نشده باشد و لذا همگی عکس‌های ارسالی متناسب با الگوهای مسابقه نباشد. مسئله مهم دوم این است که عکس‌ها در راستای هدف مسابقه باشد. اگر هدف مسابقه زیبایی‌های شهر تهران و القای حس مثبت به شهروندان است، عکس‌ها هم باید در همین راستا باشند و حس مثبت را منعکس کنند. گاهی حتی ثبت یک منظره که به چشم ما بسیار عادی است، می‌تواند برای فرد دیگری جذاب و دوست‌داشتنی و پر از حس مثبت باشد.
الگو‌هایی که در عکاسی از فضاهای شهری باید رعایت شوند، چگونه می‌توانند در عکس نمایان شوند؟
چون مخاطب مسابقه عکاسی زیبان عام است، باید الگوها و مصادیق مسابقه به صورت کامل و بدون ابهام مشخص شوند. وقتی هدف مسابقه عکاسی شهری است، برای مثال باید به طور دقیق مشخص شود منظور از پیاده‌راه، میدان و… چیست؟ وقتی مصادیق مشخص شدند، باید در راستای هدف مسابقه از آن‌ها استفاده کرد. به عنوان مثال وقتی مصداق مبلمان شهری و پیاده‌رو به صورت مشخص و دقیق معلوم شدند، باید از آن‌ها در راستای هدف مسابقه که نشان دادن زیبایی‌های تهران است، استفاده شود. هم‌چنین می‌توان به حال خوش فضاهای شهری و زندگی شهری اشاره کرد. مثلا خانمی که در حال محبت کردن به حیوانات است، می‌تواند حال خوش و فضای مثبتی را به مخاطب القا کند که استفاده بدین شکل از سوژه در راستای اهداف مسابقه است.
یکی دیگر از مولفه‌هایی که در این مسابقه باید رعایت شود، وجود المانی از شهر تهران است، مخاطبان در این خصوص چه نکاتی را باید رعایت کنند؟
این مولفه باعث محدود شدن افق دید عکاس می‌شود و تمامی عکس‌ها باید با محدودیت و افق باز گرفته شوند تا مشخص شود این عکس در تهران گرفته شده است. قاعدتا موارد برگزیده نیز با این معیار محدود خواهند شد، چراکه مکان حتما در عکس باید مشخص باشد.
عکاسی از فضاهای شهری چه تاثیری بر تغییرات اجتماعی و روحیات جامعه دارد؟
عکاسی از فضاهای شهری می‌تواند بر روحیات و افکار مردم تاثیرگذار باشد. البته روند تغییرات اجتماعی به طور کلی آهسته هستند و در برخی مواقع نیازمند اقدامات عمیقی هستند، اما عکس‌ها هم می‌توانند به همین صورت بر روحیات مردم و تغییرات سبک زندگی مردم تاثیرگذار باشند. عادات و سبک زندگی جامعه با آموزش تغییر می‌کند و عکس می‌تواند در این تغییر نقش به‌سزایی ایفا کند. به عنوان مثال عکس می‌تواند تقبیح یا تمجید از یک عمل را نشان دهد، یا توجه مخاطب را به چیزی جلب کند که تا آن لحظه توجه کمتری به آن می‌کرده است، مثلا تاثیر یک بالکن نامرتب در زشت نشان دادن چهره شهر و مسائل این‌چنینی با عکس به‌خوبی نشان داده می‌شوند. این‌که فرد متوجه شود در محدوده زندگی خود می‌تواند با کارهای کوچک مثل چند گلدان یا تمیز نگه داشتن فضای مقابل مغازه، در زیبایی شهرش تاثیر بگذارد، از مسائلی است که در عکس به‌راحتی می‌توان به افراد آموزش داد.