گفت‌وگو با احمد محیط طباطبایی درباره تاریخچه خیابان انقلاب
پشت خیابان انقلاب به یک پیشینه تاریخی درخشان گرم است. انقلاب روزهای عجیبی را از سر گذرانده تا انقلاب شده. احمد محیط طباطبایی استاد دانشگاه و پژوهش‌گر تاریخ با همان تسلط خاصش بر رویدادهای تاریخی ایران، برایمان از تاریخچه خیابان انقلاب گفته است.
از پیشینه خیابان انقلاب بگویید. این خیابان چه بوده و چه شده؟
خیابان انقلاب در گذشته یعنی تا زمان پهلوی اول خندق تهران در ضلع شمالی بوده است؛ یعنی مرز تهران دوره قاجاریه. در زمان پهلوی اول این خیابان (خندق) را پر می‌کنند و به نام شاه‌رضا که همان امام رضاست، این خیابان ساخته می‌شود. این خیابان از میدان مجسمه آن زمان که مجسمه رضا شاه در آن قرار داشت، تا میدان فوزیه که همسر اول ولیعهد آن زمان محمدرضا پهلوی بود، ادامه داشت.
در هنگام ساخت این خیابان به‌تدریج در ضلع شمالی آن تاسیسات و خیابان دیگری ساخته می‌شود و جالب توجه این‌که تاسیسات علمی، آموزشی و دانشگاهی در این خیابان رل اول را ایفا می‌کند. یعنی در سال ۱۳۱۳ دانشگاه تهران در ضلع شمالی خیابان ساخته می‌شود و از چهارراه پهلوی قدیم و ولیعصر امروز تا حافظ که در آن مجموعه کالج البرز که آمریکایی است، ساخته می‌شود. این کالج که یک مدرسه شبانه‌روزی بسیار وسیع بود، در مراحل بعدی تجزیه می‌شود؛ به این صورت که بخش شمالی آن دانشگاه پلی تکنیک می‌شود، بخش دیگری از آن دانشگاه فارابی و در ضلع شمالی دانشگاه فارابی دانشکده هنرهای تزیینی و دو دانشگاه دیگر در ضلع غربی و یک دانشگاه دیگر در ضلع شرقی آن ایجاد می‌شود. امروزه دانشگاه‌های هنر و امیرکبیر در آن‌جا هستند و پایین آن‌ها هم دبیرستان البرز وجود دارد. اما همه این‌ها در آن زمان یک مجموعه بودند. در امتداد آن در خیابان مفتح فعلی و روزولت سابق در ضلع شمالی خیابان دانشکده تربیت معلم یا دارالمعلمین قدیم قرار داشته است، اما بعد از سال ۱۳۱۳ که دانشگاه تهران تاسیس می‌شود، باغ نگارستان که ضلع شمالی‌اش دارالمعلمین بود، به مجموعه دانشگاه تهران اضافه می‌شود. وقتی این اتفاق در دانشگاه تهران می‌افتد، توسط آقای مارکوف که معمار آن‌جا بوده است، در ضلع شمالی خیابان مفتح تربیت معلم یا دارالمعلمین سابق ساخته می‌شود و خیلی تجهیزات آموزشی دیگر در این مکان ایجاد می‌شوند. جالب این‌که این سنت در سال‌های بعد در دوره پهلوی دوم و انقلاب ادامه پیدا می‌کند؛ مثلا موسسه ملی زبان در چهارراه ولیعصر یا بعد از انقلاب دانشگاه آزاد اسلامی در سر همین خیابان را می‌توان مثال زد. ضلع جنوبی خیابان اما تحت تاثیر ضلع شمالی آن قرار می‌گیرد. یعنی به این صورت که محله دانشگاه تهران به وجود می‌آید و در کنار آن در ضلع جنوبی چرخه نشر و کتاب و کتاب‌فروشی رونق می‌گیرد و هم‌چنین سرویس و خدماتی که می‌بایستی به دانشجویان و دانشگاه ارائه داده شود، در تمام طول خیابان ادامه پیدا می‌کند؛ از کافه و قنادی بگیرید تا مراکز علمی. مثلا در سر خیابان کاخ آن وقت‌ها یا فلسطین امروزی یک ساختمانی قرار داشت برای زرتشتیان به اسم «گیو» که مرکز یونسکو و آموزش عالی است. این روند حتی تا امروز هم ادامه پیدا کرده است. پس ما خیابانی داریم که تا خیابان مفتح (سر بهار) رویکرد آموزشی، فرهنگی دارد. مثلا در سال‌های بعد مجموعه تئاتر شهر آن‌جا ساخته می‌شود. در کل می‌توان این‌گونه گفت که وجود سه مرکز مهم دانشگاه تهران، کالج البرز و دانشگاه تربیت معلم در کنار یکدیگر شمال خیابان را تقویت می‌کند و شمال خیابان بر جنوب آن تاثیر می‌گذارد و یک فضای آموزشی فرهنگی به وجود می‌آورد.
هویت مکانی خیابان انقلاب چه تاثیری بر بروز کنش‌های سیاسی اجتماعی داشته؟ چرا عموما انقلاب را برای گردهمایی‌های اجتماعی و سیاسی انتخاب می‌کنند؟
به‌طبع دو عامل در به وجود آمدن فضای مناسب در خیابان انقلاب برای حرکت‌های مختلف در مقاطع تاریخی کمک می‌کرد. یکی این‌که باسوادترین کارگرها در دوره پهلوی دوم کارگرهای چاپ بودند، چون می‌بایستی حروف‌چینی می‌دانستند. این گروه در تحولات اجتماعی سیاسی پیش‌رو بودند. چون نشریات و کتاب‌فروشی‌ها هم نزدیک دانشگاه تهران بودند، در آن‌جا می‌توانستید شاهد انواع تیپ‌های مختلف افراد باشید؛ از تیپ کارگری تا محصل و مدرس. عامل دیگر خدمات مراکز فرهنگی‌ای مانند تئاتر، سینما و… بوده. در این خیابان ده‌ها مرکز فرهنگی مانند سینما رویال، سینما ب.ب و… وجود داشت.
انتهای خیابان انقلاب میدان فوزیه سابق و امام حسین فعلی می‌شد که میدان فوزیه یک میدان خیلی خاص بود؛ به این دلیل که ادامه آن تهران نو و خیابان‌های دیگر بود و مهاجرنشین‌های کلیمی، ارمنی در امتداد این میدان قرار داشتند. میدان فوزیه به نوعی طبقه متوسط اجتماعی و مهاجر غیراصیل را نمایندگی می‌کرد؛ به این دلیل فوزیه‌ای بودن یک لقب بود و به این خاطر به کار برده می‌شد که به نوعی نقش بدلی یا کاذب نقاط دیگر بود. اکثر دانشجویان و محصلین مهاجر در این مکان اقامت می‌کردند و در آن‌جا هم سینما و مراکز فرهنگی مختلف وجود داشت. اما جالب این‌جاست که در شرق یک رکن طبقه متوسط مهاجر و در وسط یک رکن قوی تهرانی حضور داشت و در سمت غرب به دانشجویان می‌رسید و به نوعی خدمات آن‌جا افزایش می‌یافت. البته میدان انقلاب فعلی چهار طرفش، چهار رکن اجتماعی مختلف دارد و حضور اقشار این‌چنینی قطعا تحولات اجتماعی، سیاسی را متوجه این خیابان خواهد کرد.
این خیابان نقش بزرگی در تحولات تاریخی دارد. خوش‌بختانه خیابان عریضی است و خیلی خوش‌ساخت، اما ما با مسیر بی‌آرتی کمی به همش ریختیم. این خیابان پیاده‌روی وسیعی دارد و خیابان واقعی پیاده‌رویش از سواره‌رویش مهم‌تر است. وجود یک پیاده‌روی این‌چنینی نشان‌دهنده این است که افراد می‌توانند در این خیابان سکونت و مکث کنند. خیابان راه ارتباط نیست، خیابان در تحولات جدید مقصد است و هنوز هم خیابان انقلاب رل مقصد را ایفا می‌کند. به خیابان دانشگاه یا چهارراه ولیعصر رفتن یک معنایی دارد برای خودش و مفهومی برای خود پیدا کرده است.
در سال‌های اخیر، نگاه نسل جدید به این خیابان چه تغییراتی کرده؟
خوش‌بختانه در سال‌های اخیر رویکرد مجدد حضور نسل‌های جدید مورد توجه قرار داده شده و مراکز تفریحی مانند کافه‌ها و مراکز هنری مانند سالن‌های تئاتر خصوصی و غیره در این منطقه راه‌اندازی شده است. این منطقه در حال حاضر کاملا بر رویکردهای فرهنگی اجتماعی تاثیرگذار است و در زمان‌های گذشته بر رویکردهای سیاسی و غیره اثرگذار بوده. برای همین اتفاقاتی چون ۱۳ آبان در این مرکز اتفاق افتاده است. در دوران قبل از انقلاب این تاثیر ضعیف‌تر بوده، زیرا تا انقلاب اسلامی مرکز فروش کتاب فقط جلوی دانشگاه نبود، بلکه خیابان شاهباد یا شاه‌آباد یا جمهوری اسلامی فعلی و میدان بهارستان هم بودند، اما در رویکرد انقلاب اسلامی کاملا خیابان انقلاب به مرکز اصلی فعالیت‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی بدل می‌شود.
نظرتان درباره طراحی منظر خیابان انقلاب و مبلمان شهری این منطقه چیست؟
سازمان زیباسازی اقدامات مطلوبی را در مورد زیباسازی و هم‌چنین تمیز کردن بخش‌هایی از خیابان انجام داده و ساختمان‌های دهه ۲۰ و ۳۰ را مرمت و پاکیزه‌سازی کرده است. در هر صورت تمیز کردن و زدودن زشتی‌ها کار زیبایی است، اما یکسان‌سازی تابلوها نه. یعنی این تابلوها نمی‌تواند یکسان باشد. هر جایی رویکرد خاص خودش را دارد و این‌که ما همه جا یکسان‌سازی انجام بدهیم، با فرهنگ ما هم‌خوانی ندارد. چون رویکرد سلیقه‌ای و فرهنگی یکی از ویژگی‌های ماست. قطعا این خیابان می‌تواند خیابان خیلی بهتری از آن‌چه که هست، باشد. آن پلی که بر روی پل چوبی زده‌اند، کاملا مناظر دو طرف را از بین برده و منظر تصویری خیابان را منهدم کرده است. ولی در هر صورت قسمت‌های زیادی از خیابان هنوز هم حالت مطلوب خود را حفظ کرده است.
این زیباسازی و احیا و مرمت بر بافت اجتماعی این منطقه چه اثراتی داشته؟
هنگامی که ساختمان‌های قدیمی احیا شوند، مشخص می‌شود که سابقه و هویتی دارند. امروزه همه انسان‌های نسل جدید هم به دنبال هویت و خاطره هستند، درنتیجه سعی می‌کنند در خاطرات قدیم حضور پیدا کنند و در عین حال خاطرات خودشان را به وجود بیاورند و با خاطرات نسلی‌شان این روند را استمرار بدهند. این ظرفیت به صورت بالقوه در خیابان انقلاب وجود دارد و امیدوارم این ظرفیت به صورت بالفعل در بیاید و ما هم شاهدش باشیم. البته بخش خصوصی هم نشان داده است با حضور به شیوه‌های مختلف در این خیابان نقش موثری در این مسئله ایفا می‌کند.
نهاد‌های مختلف مسئول در حفظ بافت و پیشینه خیابان انقلاب چه نقشی می‌توانند در این زمینه ایفا کنند؟
باید سعی کنند محدوده پیاده‌روی این خیابان را تقویت کنند و حضور هرچه بیشتر افراد را در این منطقه رقم بزنند. تقویت فضاهای مختلف فرهنگی این خیابان اعم از کافه، کتاب‌فروشی‌ها و دیگر مراکز فرهنگی می‌تواند بسترساز حضور فعال نسل جدید در این فضاها باشد. تمامی این‌ها می‌تواند در روند کلی زندگی شهری در این منطقه مفید باشد. قطعا دولت یا شهرداری به عنوان نماینده حاکم بر شهر کارشان تسهیل‌گری است، یعنی باید تسهیلات ایجاد کنند. آن‌ها فقط باید شرایط مناسب را ایجاد کنند، نه این‌که چیزی را به وجود بیاورند. با دیکته کردن هیچ وقت هیچ چیز درستی ایجاد نمی‌شود. باید ظرفیت‌ها و مزیت‌های فرهنگی، تاریخی خیابان انقلاب را ببینیم و سعی کنیم که این مزیت‌ها را تقویت کنیم
