گپی با نیکنام حسینپور از تجربه دبیری هفته کتاب
سید عادل رحمتی
در آستانه آغاز هفته کتاب و کتابخوانی پای صحبتهای نیکنام حسینپور، مدیر عامل موسسه خانه کتاب و دبیر امسال این مراسم، نشستیم تا کمی از برنامههای امسال هفته کتاب بیشتر بدانیم. اما صحبت پر کشید به سالیان گذشته و شد تاریخچه مختصری از این جشن فرهنگی…
سالهای نخست
ایده اولیه چیزی به نام هفته کتاب در سال ۱۳۷۲ بر اساس یک نیاز داخلی ایجاد شد، یا از نمونههای موفق خارجی هم الگو گرفته بود؟
در سال ۷۲ اولین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران در آبان ماه برگزار میشود و دستاندرکاران این رویداد تصمیم میگیرند این رخداد را از آن به بعد به اردیبهشت ماه منتقل کنند. بعدتر به این صرافت افتادند که هم در شش ماهه اول سال نمایشگاه کتاب را داشته باشیم و هم در شش ماهه دوم سال یک رویداد فرهنگی دیگر را که همان هفته کتاب است، تعریف کنند و به صورت مستقل از نمایشگاه به کار خودش در عرصه فرهنگی ادامه دهد. این یکی در ابتدا فقط روز کتابخوانی و کتابدار بود که به مرور به هفته کتاب تبدیل میشود. قبل از آن هم تجربههای موفق جهانی دیگری در این عرصه وجود داشته است، ولی این نیاز داخلی بود که باعث شد هفتهای در جهت اشاعه فرهنگ کتاب و کتابخوانی در کشور داشته باشیم.
در سالهایی که جنگ تازه تمام شده بود و نیازهای فرهنگی چندان هم مورد توجه نبودند، نهادهای بالادستی چقدر با وزارت ارشاد برای این کار همکاری میکردند؟
اگر ما نگاهی به تاریخچه هفته کتاب بیندازیم، میبینیم که به خودی خود در حوزه فرهنگ یکسری زایشها داشته، یا باعث به وجود آمدن یکسری اتفاقات فرهنگی بوده است. رویدادی مانند کتاب سال دانشجویی که امسال بیستوپنجمین دوره آن در حال برگزاری است، یکی از این زایشهای هفته کتاب بوده است، یا تولد خانه کتاب یکی از زایشهای هفته کتاب است و حتی خبرگزاری کتاب و از این قبیل اتفاقات فرهنگی زاییده همین هفته کتاب هستند. از زمان آغاز هفته کتاب، نهادهای بسیار نزدیک به این حوزه مانند وزارت آموزش و پرورش، وزارت آموزش عالی، خود وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نهاد کتابخانهها در این امر دخیل بودهاند و حتی نهادهایی با فاصله تقریبا بیشتری از حوزه کتاب و کتابخوانی مانند وزارت صنعت معدن تجارت و وزارت کار و امور اجتماعی هم بعدا در این امر دخیل شدهاند. خوشبختانه این نهادهایی که نام برده شدند، فعالیتهای خوبی داشتند، اما به مرور زمان از فعالیتهای این نهادها کاسته شد و حضورشان کمرنگتر شد، که امسال سعی شده است حضور و نقش این نهادها را پررنگتر کنیم و حضورشان ملموستر باشد. برای بعضی نهادها مانند جهاد کشاورزی امسال این اتفاق افتاد و بسیار پررنگ حضور پیدا کردهاند و جلساتی هم با وزارتخانهها و سازمانهای دیگر مانند محیط زیست برگزار کردیم که امسال نقش پررنگتری داشته باشند.
سنگ بزرگ و نزدن
از سال ۱۳۷۲ تا همین امروز که بیستوچندمین دوره هفته کتاب در حال برگزاری است، به نظر میرسد وضعیت نشر و کتاب، لااقل به لحاظ تیراژ کتاب مسیری نزولی داشته است. آیا این حداقل تا حدی به معنی ناکارآمدی مراسم هفته کتاب در طول این سالها نیست؟
هدف از هفته کتاب بیشتر تبلیغ و ترویج کتابخوانی است و در پی حل مشکلات اساسی حوزه نشر نیست.
مشکلات مزمنی وجود دارد که دامنگیر ماست. از بعد از انقلاب بعضی از حوزهها رشد سرسامآور سرطانی(!) کردهاند و بعضی حوزهها اصلا رشد نکردهاند، یا رشد ناموزونی کردهاند، و ما در هفته کتاب در پی حل تمامی این مسائل نیستیم. یکی از عمدهترین دلایل این مشکلاتی که شما مطرح کردید، رشد نامتوازن نشر (ناشر) ما نسبت به کتابفروشان ماست، که از تعداد کتابفروشهای ما کاسته شده و بر تعداد ناشران ما افزوده شده است. جالب این است که در تمام دنیا این رشد در جهت عکس اتفاق میافتد. این مسئله خود نشاندهنده این مسئله است که در زیر پوست کسانی که مجوز نشر میگیرند، اتفاقات دیگری در حال روی دادن است و میتوان این اتفاقات را در سال ۹۷ در حوزه قاچاق کتاب دید، که افراد قاچاقچی کتاب مجوز نشر داشتند و از این مجوزها سوءاستفادههایی صورت میگیرد که به زیان جامعه ناشران و کتابفروشان و کتابخوانان است. اما با تمامی این توضیحات در هفته کتاب سیاست ما دامن زدن به حوزه کتابخوانی است، که به نظر من اگر حتی یک دقیقه به کتابخوانی مردم اضافه شود، ما توانستهایم یک قدم برداریم در جهت پیشرفت کشور و آگاهیبخشی به مردم.
ایدهها و قصهها
برای سالهای مختلف هفته کتاب، تا چه اندازه تلاش شده که از برنامههای متنوع خارجی اقتباس شود؟
هفته کتاب در طول سالهای مختلف دبیران مختلفی داشته است. از اولین نفر تا به الان که بنده در خدمت شما هستم، دبیرهای متفاوت همچنین نگاههای متفاوتی هم به این رویداد داشتهاند. بعضی دولتها در حوزه روابط بینالملل و دیپلماسی فرهنگی فعالتر بودهاند و بعضی دولتها فعالیت کمتری داشتهاند. مثلا در دولت فعلی سیاستهای وزیر محترم ارشاد بحث گفتوگو و سیاستهای فرهنگی را در اولویت قرار دادهاند. در بحث نمونههای جهانی مثلا الان اتریش یک هفته کتابخوانی دارد با عنوان «اتریش بخوان» یا «اتریش میخواند» که هر ساله هم همین شعار را دارند. ما سعی میکنیم از این موفقیت کشورهای دیگر الگوگیری کنیم و آن را بومیسازی کنیم و در داخل استفاده کنیم. منتهای امر کشور ما دارای ظرفیتهای بسیار خوبی است و امکاناتی که در همین دولت کنونی اتفاق افتاده است، جشنوارههای روستای دوستدار کتاب و باشگاههای کتابخوانی، اینها ابتکارات همکاران ما در دفتر مطالعات برنامهریزی بوده است و پایتخت کتاب ایران که تمامی اینها بومیشده است و در حال اتفاق افتادن است و اتفاقا توسط کشورهای دیگر در حال الگوبرداری است. اینها از مزیتهای نسبی ماست که اگر بتوانیم در این حوزه سرمایهگذاری کنیم، میتوانیم این مزیتهای نسبی را به کشورهای دیگر هم صادر کنیم.
در چند سال گذشته بحث انتخاب یک شهر به عنوان پایتخت کتاب در ایران مطرح شده است. تجربه خود شما از این انتخابها چیست؟ پایتختهای کتاب ایران، قبل و بعد از انتخاب، تا چه اندازه تغییر کردهاند و کتابی شدهاند؟
پایتخت کتاب در حقیقت الگوگیری از پایتخت کتاب یونسکو است. هر ساله یونسکو شهری را در کشوری به عنوان پایتخت کتاب انتخاب میکند و در آن شهر میبایستی که اتفاقات بزرگی رخ بدهد. دوستان همکار ما شاخصهای فرهنگی یونسکو را بومیکردهاند و شهرهای مختلف در طول سال برنامههایشان را برای هیئت انتخاب پایتخت کتاب ارسال میکنند. این برنامهها ارزیابی میشود و شهر مورد نظر که حائز شرایط پایتخت کتاب شدن باشد، به عنوان پایتخت کتاب ایران انتخاب میشود. این مسئله پایتخت کتاب شدن باعث میشود نهادهای مختلف، از وزارت ارشاد و شهرداری آن شهر تا فرمانداری و دیگر نهادهای مسئول در این امر به یک خرد جمعی برسند در جهت اینکه شهر را به پایتخت کتاب بدل کنند و برنامههای فرهنگی مختلفی تدارک ببینند که این حرکت برای حوزه فرهنگ بهشدت حرکت رو به جلویی است که توانسته نهادهای سیاسی، نهادهای صنعتی و نهادهای دیگر را به حوزه فرهنگ وارد کند و همچنین مطرح شدن آن شهر به عنوان پایتخت کتاب باعث فعالیت همدلانه و نزدیک مردم و نهادهای مختلف میشود.
باید در نظر داشت که این کار نیاز است به سمت مردمی شدن پیش برود و این را نباید خیلی دولتی ببینیم، بلکه باید نگاه مردمی در این حوزه غلبه داشته باشد و دولت صرفا زیرساختها را فراهم کند و تشکلهای مختلف مردمی کار را به دست بگیرند. به این دلیل که تشکلهای مردمی تداوم دارند، اما با تغییر یک مسئول یا یک دولت ممکن است سیاست کلی عوض شود، ولی بخش خصوصی است که مرتبا حضور دارد و حضورش تداوم دارد.
یک حال خوش کمخرج
برنامههای امسال شما برای هفته کتاب چیست؟ از شعار «حال خوش خواندن» اینطور برمیآید که امسال دیگر خبری از تاکید کلیشهای بر آموزنده بودن کتاب و… نیست. برنامههای امسال تا چه اندازه بر این شعار و لذت بردن از خواندن کتاب متمرکز شدهاند؟
شعار امسال با توجه به شرایط کشور و شرایط مردم که نیاز به یک نشاط اجتماعی دارند، انتخاب شده است. سعی شده در این شعار گفته شود که شما با خواندن یک کتاب وارد یک دنیای دیگری میشوی، بدون اینکه نیاز باشد هزینه زیادی برای آن بپردازی. اما دامن زدن به این شعار کار اصحاب رسانه است، به این دلیل که هفته کتاب یک هفته تبلیغی _ ترویجی است و رسانه بهطبع نقش بهسزایی در این امر دارد. چه رسانههای مجازی و خبرگزاریها، چه رسانههای حوزه مکتوب و چه صدا و سیما میتوانند به موضوع کتاب و کتابخوانی بپردازند و حتی انتقاد کنند از رفتارهای مردم، از رفتارهای مسئولان یا از رفتارهای ما به عنوان برگزارکنندگان رویدادهای هفته کتاب. میتوانند کاری کنند این حال خوش به مردم حداقل در این یک هفته ده روز دست بدهد.
کتاب؛ محور وحدت ادیان
ظاهرا بناست که مراسم افتتاحیه امسال در کاشان (پایتخت کتاب امسال) و مراسم اختتامیه در مهاباد برگزار شود. ملاک انتخاب مهاباد برای اختتامیه چه بوده و قرار است چه اتفاقاتی در این دو شهر رخ بدهد؟
افتتاحیه در کاشان برگزار میشود، چون امسال کاشان پایتخت کتاب بوده است و ما در حال نهادینه کردن این موضوع هستیم که از این به بعد هر جایی که پایتخت کتاب ایران شد، ما افتتاحیه را همانجا برگزار کنیم، و این امر در راستای سیاستهای وزیر محترم ارشاد بود که تهران همه ایران نیست و برنامههای مختلف را ما میتوانیم به استانها و شهرهای مختلف منتقل کنیم و در آنجا برگزار کنیم و این قبیل برنامهها صرفا در تهران نباشد. ما در هفته کتاب به آن صورت اختتامیه نداریم، اما چون هفته کتاب متقارن شده است با هفته وحدت و همچنین شهر مهاباد یک شهر کتابخوان است و بر طبق آمارها در برنامههای کتابخوانی و ترویج کتابخوانی، شهر بهشدت فعالی بوده است، به دلیل بافت مذهبی شهر مهاباد، ما کتاب را فصل وحدتی برای همه ادیان و مذاهب در هفته وحدت در نظر گرفتیم و در شهر مهاباد هم برنامههایی تدارک دیدیم.
زایشهای هر ساله
فرمودید که طی سالهای گذشته ابتکارهایی در جریان برگزاری هفته کتاب صورت گرفته که به عنوان رویدادهای جنبی، شکل دائمی یافتهاند، کارهایی از قبیل انتخاب کتاب سال دانشجویی یا کتاب ادبیات پایداری و… برای امسال اتفاق ویژهای در جریان هست که احتمالا به صورت دائمیدربیاید؟
باید منتظر بود و دید. مثلا ما امسال بحث کاری کتاب را داریم، اما سیاست کلی ما این است که ما خودمان مبدع این کار نباشیم، بلکه نهادها و انجمنها این کار را انجام دهند. ما امسال انجمنهای مختلف حوزه نشر مانند انجمن ویراستاران و تصویر گران را دخیل کنیم که خوشبختانه برنامههایی هم ارائه کردند که سعی ما بر این است که این برنامهها توسط همین انجمنها ادامه پیدا کند. از طرف دیگر، یکسری پیشنهادها به نهادهایی دادیم. مثلا به وزارت بهداشت پیشنهاد دادیم که کتابهای حوزه پزشکی را مورد ارزیابی و داوری قرار بدهید که تابهحال اینچنین اتفاقی در ایران رخ نداده است. اینکه چقدر این نهادها همت کنند و دغدغه داشته باشند، در حوزه کار ما نیست.
