گفت‌وگو با محمد امانی، مدیر کل دفتر تالیف کتاب های درسی

چند روز پیش خبری منتشر شد که بر اساس دستور و ابلاغیه لازم‌الاجرای ریاست جمهوری، توسط سازمان بازرسی کشور امسال باید مصوبات فرهنگستان ادب فارسی در کتاب‌های درسی خصوصا در کتاب زیست‌شناسی دهم تغییر کند. پس از انتشار واژگان تغییریافته این کتاب، واکنش‌های متفاوتی از سوی معلمان اهل ادب و هم‌چنین دانش‌آموزان شکل گرفت و سوال‌های زیادی در اذهان ایجاد شد. برای اطلاع دقیق‌تر از این موضوع و چرایی آن با محمد امانی، مدیر کل دفتر تالیف کتاب های درسی، گفت‌وگویی انجام دادیم.

اخیرا ابلاغیه‌ای آمده مبنی بر این‌که لغات و اصطلاحات غیرفارسی کتاب‌های درسی باید تغییر کند، چرا دست به چنین کاری زدید و یک‌سری از لغات را که معنای علمی آن‌ها با زبان لاتین بهتر درک می‌شد، تغییر دادید؟

در کتاب‌های درسی تعداد واژگان علمی که استفاده می‌شود، با زبان ما متفاوت است. واژه‌های تخصصی در کتاب‌های زیست و شیمی وجود دارد که میانگین استفاده از آن‌ها خیلی زیاد است. در این زمینه افراد صاحب‌نامی فعالیت‌های علمی خیلی خوبی را قبلا نیز انجام داده بودند. نتیجه آن فعالیت‌ها هم این است که خیلی از کلمات انگلیسی با زبان فارسی مطابقت ندارد. البته در همان زمان هم مخالفتی نسبت به این اتفاق شکل گرفت و شخصیت بزرگی مثل دکتر عباس اقبال آشتیانی یک زمانی در مقاله‌ای نوشت واژگان فارسی را که شما دارید از آن استفاده می‌کنید، کسی باور نخواهد کرد! اگر شما برگردید به اولین کتاب‌های درسی دارالفنون می‌بینید که این کتاب‌ها ترکیب شدیدی از زبان عربی و فرنگی است و فهم آن بسیار دشوار است. اما کسانی که دغدغه زنده نگه داشتن زبان فارسی را داشتند، از ۱۵۰ سال پیش تا الان تلاش کردند که در زبان فارسی از لغت‌های خوبی استفاده کنند، مثلا ما الان به‌راحتی به جای واژه کامپیوتر از رایانه استفاده می‌کنیم. این موضوع هم‌چنان ادامه دارد. چراکه واژگان فارسی اولا باید توانمندی علمی خودشان را حفظ کنند و به‌عنوان زبان الحاقی در جامعه بمانند و از طرف دیگر واژگان فارسی ارتباط معنایی با سایر اجزای زبانی ما برقرار می‌کند.

 اما همان‌طور که اشاره کردم، یک‌سری از واژه‌ها که در کتاب زیست‌شناسی تغییر دادید، علمی‌تر بودند و احتیاجی به تغییرات آن‌چنانی نبوده!

نقدهایی که نسبت به تغییر این واژه‌ها شکل گرفته، برای فرهنگستان مسموع است. اگر کسی نقدی داشت، می‌تواند بنویسد. ما داریم چهارچوب کلی کار را می‌بندیم. در این کار هم متخصصان برجسته رشته زیست‌شناسی همراه با متخصصان برجسته زبان و ادبیات فارسی و زبان‌شناسی کنار هم در فرهنگستان نشستند و واژه‌هایی را پیشنهاد دادند. واژه‌ها هم برای گروه بزرگ‌تری ارسال شد. ممکن است بگوییم که بعضی از این واژه‌ها برای بچه‌های ما ایفای معنا نکند، مثل استفاده از واژه راکیزه به جای میتوکندری. اما توجیهی که فرهنگستان دارد، این است که اگر راکیزه ایفای معنا نمی‌کند، میتوکندری هم که فرنگی است، ایفای معنا نمی‌کند. پس در مقام آموزش هر دو این لغت‌ها به یک اندازه برای بچه‌ها غریب و ناشناخته هستند. اما با این تفاوت که راکیزه فارسی‌تر است و معنای آن ریشه‌یابی دارد.

به غیر از کتاب زیست‌شناسی دهم دیگر چه کتاب‌‌‌هایی را تغییر دادید و این تغییرات کی اعمال می‌شود؟

ما به‌تدریج داریم این کار را انجام می‌دهیم. در بعضی از کتاب‌های دهم این کار انجام شده و واژگان لاتین کتاب‌های هندسه و ریاضیات را هم داریم تغییر می‌دهیم.

 فکر نمی‌کنید این تغییرات در آینده به ضرر بچه‌ها تمام شود؟ چون بالاخره آن‌ها در آینده در دانشگاه با کتاب‌های تخصصی‌تر و با واژگان لاتین مواجه می‌شوند. اما شما دارید کار آن‌ها را سخت‌تر می‌کنید و فهم زبان از طریق کتاب‌های درسی را محدود می‌کنید.

بعضی از افراد معتقدند که اساسا باید به دانش‌آموزان به زبان انگلیسی آموزش داد. طبیعتا ما با این موضوع موافق نیستیم. اگر کسی می‌خواهد زبان انگلیسی یاد بگیرد، همان‌طور که چهارچوب‌های آن را می‌رود یاد می‌گیرد، لغت‌های معادلش را هم باید یاد بگیرد. اما ما نباید زبان فارسی را قربانی این مسئله بکنیم. چون زبان انگلیسی جای خودش را دارد، واژگانش هم جای خودش را. یعنی آن کسانی که آمدند و زبان فارسی را حفاظت کردند، در جهت صیانت از زبان فارسی قدم برداشتند. چون در این صورت بچه‌ها بهتر می‌آموزند و معنای واژه‌ها بهتر درک می‌شود و در ساختار زبانی‌شان این موضوع بهتر منعکس می‌شود. ما باید مدافع زبان فارسی باشیم و این در آموزش بچه‌ها هم اختلالی ایجاد نمی‌کند. چون این‌طور نیست که بگوییم بچه‌ها با واژه‌های انگلیسی، مانوس‌تر هستند. مثلا واکوئل و لیزوزوم برای بچه‌ها چه ارتباط معنایی پیدا می‌کند. اما الان به جای این‌که این لغت‌ها را بیاموزند، به جای واکوئل می‌گویند کریچه که معنای آن از کره می‌آید و برایشان معنادارتر است. به نظرم کتاب‌های دانشگاه هم باید به‌تدریج با ادبیات فارسی ما نوشته شود.

 اما در این صورت معنای یک‌سری از کلمات هم مبهم می‌شود.

اتفاقا در آینده ممکن است که بچه‌ها ارتباط معنایی خوبی با این واژه‌های تغییریافته پیدا کنند. مطبوعات و رسانه‌ها هم باید نسبت به استفاده از واژه‌های فارسی حمایت و تشویق کنند. در این جور موارد ما نباید خودباخته شویم و واژه‌های فرنگی را ترجیح دهیم. اتفاقا آدم‌های بزرگی مثل دکتر حسابی هم زمانی پیشتاز واژگان فارسی بودند.

آوا پرتو