گفت‌وگو با محمد نشاط و عباس رافعی، تهیه‌کننده و کارگردان فیلم «بهت»

فاطمه رستمی

فیلم سینمایی «بهت» در حالی به صورت آن‌لاین اکران شده که هم سینما‌ها در حال بازگشایی هستند و هم نسخه قاچاق فیلم‌های اکران آن‌لاین بلافاصله بعد از اکران در فضای مجازی منتشر می‌شود و تصمیم‌گیری درباره چگونگی اکران فیلم را برای تولیدکنندگان آن دشوار کرده. این فیلم که مانند اثر قبلی کارگردان درباره زنان و مسائل اجتماعی مربوط به آنان است، بعد از حدود سه سال انتظار فرصت دیده شدن پیدا کرده و آن‌چه می‌خوانید، چکیده‌ای است از گفت‌وگو با تهیه‌کننده و کارگردان این فیلم از چگونگی ساخت تا چرایی اکران آن‌لاین آن.

این فیلم تولید سال ۹۶ است و حالا بعد از سه سال به صورت آن‌لاین اکران شده است. دلیل این وقفه از تولید تا نمایش اثر چه بود؟
محمد نشاط: سال‌های زیادی است که اکران در سینمای ایران دچار مافیا شده است. ما همیشه از این مشکل گفته‌ایم و متاسفانه کسی زورش نمی‌رسد، به این دلیل که آن‌ها سینما دارند، پخش دارند و… در این شرایط فیلم‌های خودشان را اکران می‌کنند و جایی برای ما نمی‌ماند. این‌که می‌گویند فیلم باید بازیگر چهره داشته باشد، قصه خاصی داشته باشد تا بفروشد و… همه بیهوده است، به این دلیل که در این سال‌ها فیلم خوب کم نبوده که اکران درستی نداشته و دیده نشده است. پس ما هم دچار چنین مشکلاتی شدیم. مرتضی شایسته که خودش یکی از تولیدکننده‌ها و پخش‌کننده‌های معتبر سینمای ایران است، برای پخش فیلم ما هم واقعا تلاش کرد، اما به هرترتیب اکران «بهت» میسر نشد.
با توجه به این‌که تقریبا تمام فیلم‌هایی که در این مدت اکران آن‌لاین شدند، به صورت غیرمجاز و قاچاق پخش شدند، آیا از اکران آن‌لاین «بهت» احساس خطر نمی‌کردید؟
محمد نشاط: ما هم دیدیم که همه فیلم‌هایی که آن‌لاین اکران شدند، خیلی زود قاچاق شدند و عجیب‌ترینش فیلم «کشتارگاه» بود که در همان ساعت اولیه غیرقانونی کپی شد. ما هم پیش‌بینی قاچاق «بهت» را کرده بودیم و فکر می‌کنم دولت می‌تواند جلوی این اتفاق را بگیرد، اما نمی‌دانم چرا این کار را نمی‌کند؟! به‌هرحال تکلیف سینما و بازگشایی آن به خاطر وضعیت کرونا نامشخص است و معلوم نیست چه فیلم‌هایی می‌توانند اکران بگیرند، به این دلیل که قرار است برای اکران قرعه‌کشی کنند. درنهایت با صحبت‌هایی که با دکتر داریوش رفیعی و کارگردان داشتیم، تصمیم گروهی ما این شد که فیلم آن‌لاین اکران شود.
رسیدن به ایده فیلم «بهت» از کجا آمد و چه شد که این فیلم را کارگردانی کردید؟
عباس رافعی: من در واقع در چند فیلم قبلی خودم هم از آسیب‌های اجتماعی زنان و مسائل خانواده گفته‌ام. حس می‌کنم به‌ندرت بدون شعار و باورپذیر در مورد زنان صحبت شده است. فکر می‌کردم اگر در فیلم قبلی‌ام، «فصل فراموشی فریبا»، یک زن تنها و بی‌کس را نشان دادم که می‌خواهد بگوید پاک‌دامن است و خرج بیمارستان شوهرش را درمی‌آورد، این‌بار می‌توانیم زنی دیگر را از زاویه‌دیدی متفاوت در همین جامعه ببینیم که او هم مشکلاتی دارد. من در فیلم «بهت» می‌خواستم دو زوج را نشان دهم؛ یکی در طبقه فرودست و دیگری در طبقه مرفه و روشن‌فکر جامعه، و آن‌ها را با موضوعی واحد روبه‌رو کنم، سپس واکنش‌های را ببینیم. موقعیت واحد در فیلم «بهت» این است که دو زن می‌خواهند خودشان برای زندگی‌شان تصمیم بگیرند و همین نکته باعث ایجاد مسائلی می‌شود که در فیلم می‌بینیم. مردهای فیلم در مقابل تصمیم زنانشان واکنش‌های مشابهی نشان می‌دهند و جملات یکسانی می‌گویند، مثل تو غلط کردی که در مورد زندگی ما تصمیم گرفته‌ای! من می‌خواستم نشان دهم که مردسالاری، طبقه مرفه و فرودست نمی‌شناسد و فرهنگ غلطی است که باید تغییر کند.
با توجه به موضوع خاص فیلم سینمایی «بهت» و بیان برخی مسائل که شاید به خطوط قرمز ورود پیدا می‌کند، آیا نگران این نبودید که فیلم دچار سانسور شود؟
محمد نشاط: فکر می‌کنم قرار نیست سینما فقط جای نمایش فیلم‌های کمدی و موضوعات ساده باشد، بلکه رسالت سینما این است که معضلات اجتماعی مهم را بیان کند. سوژه فیلم موضوعی انسانی را بیان می‌کند. این چه اشکالی دارد؟ از نظر من همه فیلم‌سازها باید چنین کاری کنند و از مسائلی حرف بزنند که در اجتماع اهمیت زیادی دارد. جامعه با توجه به شرایطی که دارد، باید همه نوع فیلم سینمایی را در خود داشته باشد، که مخاطبان در سختی اقتصادی کمی سرگرم شوند و… اما بیان موضوعات اساسی اجتماع ضرورت است. سینما نیاز به ژانرها و سوژه‌پردازی‌های تازه دارد. خطوط قرمز هم گاهی راه را سخت می‌کند، اما به‌هرحال باید به ایده‌های تازه فکر کرد. ماجرای سینمای ایران پیچیده است. باندبازی، گران‌سازی و پخش ناعادلانه در سینما از سوی انحصارطلبان نظم سیستم را به هم می‌زند. بعد از ۳۰ و چند سال کار در سینما افرادی به عنوان بازیگر مدعی هستند که حتی آن‌ها را نمی‌شناسم و دستمزدهایی برای کار تقاضا می‌کنند که منطقی نیست. البته که آن‌ها از همان منابع نادرست دستمزدهای کلانشان را دریافت می‌کنند! عده‌ای صرفا با داشتن پول دزدی و سرمایه‌ای که متعلق به خودشان نیست، وارد سینما شده‌اند و بی‌دلیل دستمزدها و هزینه‌ها را گران کرده‌اند و به همین خاطر عده‌ای از تهیه‌کننده‌ها بی‌کار و ورشکسته شده‌اند و نمی‌توانند کار کنند و مثل هر چیز دیگر در کشور، قیمت‌ها دیگر پایین نمی‌آید و عوامل پشت صحنه که زحمت زیای می‌کشند، دستمزدشان اندک باقی می‌ماند. این عوامل به ساختار تولید در سینما آسیب می‌زند. فیلم‌ها باید سه برابر بفروشند تا تازه هزینه اولیه برگردد، اما با این وضعی که ساخته‌اند، همه چیز به هم ریخته است. باید نگاه جامع‌تری در سینما داشت و علاوه بر پرداخت به موضوعات تازه جلوی قاچاق از جانب دولت و حالا از جانب پلتفرم‌ها گرفته شود.
عباس رافعی: در وهله اول نویسنده و کارگردانی که نگاه نجیبانه‌ای به زندگی خانوادگی داشته باشد، ‌هاله‌ای امنیتی دور فیلم ایجاد می‌کند که نشان می‎دهد اگر کارگردان از موقعیت و روایت داستان زنان استفاده کرده، استفاده‌اش ابزاری نبوده که بخواهد تماشاچی را به سینما بکشاند، یا در جشنواره‌های عجیب و غریب سروصدا به پا کند. من هم سعی کردم نجیبانه وارد این موضوع شوم. بااین‌حال، فیلمنامه در وزارت ارشاد دچار مشکل شد و چندین بار بازنویسی کردم تا به نسخه‌ای که می‌خواستیم، رسیدیم.
آیا این بازنویسی‌ها به کلیت اثر شما و ایده‌تان آسیب نزد؟
عباس رافعی: واقعیت این است که آسیب زد، ولی ما باید حقیقت را بپذیریم. ما در موقعیتی فیلم می‌سازیم که فیلمنامه برای تبدیل به فیلم شدن باید مجوز بگیرد. وقتی این شرایط را پذیرفتیم، باید مطابق آن عمل کنیم و چاره دیگری نداریم.
انتخاب بازیگران فیلم بر چه اساسی صورت گرفت؟
عباس رافعی: مهتاب کرامتی در واقع انتخاب اول ما برای نقشی بود که در «بهت» برعهده گرفت، به این دلیل که نقشی را بازی کرد که دقیقا به دلیل خود او باورپذیر شد. او کاراکتر زنی مدیر، مدبر، تحصیل‌کرده و محکم را برعهده داشت که خوب از پس آن برآمد. مهتاب کرامتی اگر نقش یک زن کلفت را بازی کند، واقعا به او نمی‌آید، هر چند برخی فیلم‌سازان تلاش‌هایی کرده بودند که چنین نقش‌هایی به او بدهند. نقش باید با ظاهر بازیگر هم‌خوانی داشته باشد تا باورپذیر شود. سایر انتخاب‌ بازیگران هم به همین ترتیب بودند و رعنا آزادی‌ور، محمدرضا رهبری و علیرضا آقاخانی گزینه‌های بسیار درستی برای نقش‌هایشان بودند.
فکر می‌کنید شرایط فیلم «بهت» اگر در سینما اکران می‌شد، با شرایط امروز که به صورت آن‌لاین اکران شده، چه تفاوت‌هایی داشت؟
محمد نشاط: کیفیت فیلم اهمیت زیادی دارد و همین نکته عامل مهمی در موفقیت اکران آن است، اما نکته دیگر این است که آیا در اکران در سینما شرایط برای همه یکسان است؟ اگر تعداد سینماها و تبلیغات برای همه فیلم‌ها برابر باشد، آن زمان موفقیت یک اثر سینمایی در اکران بستگی به کیفیت آن دارد. در مورد ما هم همین وضع حاکم است و اگر در سینماها روی پرده می‌رفتیم، علاوه بر کیفیت فیلم بحث برابری شرایط اکران هم مطرح بود و درنهایت می‌شد در مورد موفقیت یا عدم موفقیت فیلم در اکران حرف زد. هر کالایی در هر بستری که عرضه شود، تبلیغات درست سرنوشتش را تغییر می‌دهد و در کنار کیفیت کالا شیوه ارائه موفقیت آن را تعیین می‌کند. پس در اکران آن‌لاین و غیرآن‌لاین تفاوت موفق شدن یا نشدن فیلم به نحوه عرضه مرتبط است.
عباس رافعی: فکر می‌کنم در سینما تماشاگر جدی‌تر فیلم می‌بیند و خودش تصمیم می‌گیرد، به سینما می‌رود تا فیلم دل‌خواهش را ببیند، اما در اکران آن‌لاین فیلم دم دست اوست و تماشاگر راحت‌تر از قصه دور می‌شود و تمرکزش به هم می‌ریزد، درحالی‌که سالن سینما موجب تمرکز مخاطب روی قصه می‌شود. قاب کوچک تلویزیون خانه‌ها در فیلم اثر می‌گذارد، مثلا در صحنه‌ای از فیلم «بهت» که زن به مرد کتابی کادو می‌دهد، روی پرده سینما اسم کتاب کاملا معلوم است، درحالی‌که وقتی در تلویزیون فیلم را دیدم، این‌طور نبود!
با توجه به این‌که از زمان تولید فیلم «بهت» تا امروز مدت زمانی گذشته است، فکر می‌کنید هنوز این قصه کشش جذب مخاطب را دارد؟
عباس رافعی: بله، به این دلیل که بسیاری از مضامین هرگز کهنه نمی‌شوند، مثل فیلمی که در مورد عشق، ایثار و… باشد و همیشه این سوژه‌ها دیدنی هستند. این مسائل از اولویت‌های زندگی بشر هستند. فیلمی مثل «بهت» که در مورد پنهان‌کاری و تعصبات بی‌جایی است که باید حل شود، موضوعاتی نیستند که تاریخ انقضا داشته باشند و این مفاهیم باید نهادینه شوند.
فکر می‌کنید با بازگشایی سینماها مخاطبان تا چه اندازه از سینما استقبال کنند و آیا در وضعیت اقتصادی فعلی مردم هزینه خرید کالاهای فرهنگی مثل بلیت فیلم را در اولویت خودشان قرار می‌دهند؟
عباس رافعی: به نظرم قشری که عادت به سینما رفتن داشتند، سرجایشان هستند، اما طبیعتا ما دچار ریزش مخاطب سینما می‌شویم؛ مخاطبی که وسواس پیدا کرده و از سرایت بیماری کرونا در سالن سینما می‌ترسد. فکر می‌کنم اگر اکران آن‌لاین و اکران در سینما هم‌زمان باشد، مخاطبان بیشتری فیلم را تماشا خواهند کرد.
دوست دارید بعد از تماشای این اثر چه چیزی در ذهن مخاطب ته‌نشین شود؟
محمد نشاط: فکر می‌کنم گذشت و تلاش دو زن برای ادامه زندگی‌شان چیزی است که از فیلم «بهت» در ذهن بیننده باقی می‌ماند. این دو زن، از دو قشر متوسط و بالا، هر کاری می‌کنند تا زندگی‌شان بقا پیدا کند. البته هر دو اشتباهاتی کرده‌اند که درنهایت باعث نابودی‌شان می‎شود.
عباس رافعی: فکر می‌کنم آن‌چه در ذهن مخاطبان، به‌خصوص مخاطبان خانم، باقی می‌ماند، این است که اگر ما بخواهیم برای زندگی‌مان تصمیم بگیریم، نباید پنهان‌کاری کنیم و دو شخصیت زن در فیلم «بهت» هم اگر پنهان‌کاری نمی‌کردند، همه چیز بهتر پیش می‌رفت و راحت‌تر به هدف می‌رسیدند. ضعف خانواده‌های ما این است که به جای گفت‌وگو همه از هم پنهان‌کاری می‌کنند.