نیم‌نگاهی به پیوند ادبیات با تغییرات آب‌وهوایی
مریم عربی
رمان‌ها و فیلم‌های آخرالزمانی همیشه از ژانرهای مورد علاقه نویسنده‌ها و خواننده‌ها در گوشه و کنار دنیا بوده. ترس آمیخته با لذتِ تماشای زوال بشر و تکاپوی رقت‌انگیزش برای بقا همان چیزی است که ساینس فیکشن‌های آخرالزمانی را به یکی از پرمخاطب‌ترین ژانرها در سینما و ادبیات دنیا تبدیل کرده. اما در سالهای اخیر، یک عامل دیگر هم به دلایل توجه مخاطبان به این ژانر اضافه شده و آن قریب‌الوقوع بودنِ بلایای طبیعی و شبه‌آخرالزمانی است. ترس و دغدغه تغییرات آب‌وهوایی و ته کشیدن سوخت‌های فسیلی چند سالی است که به جان دانشمندان و فعالان محیط زیست افتاده و در ماه‌های اخیر، به عامه مردم هم سرایت کرده است. بااین‌حال، هم‌چنان توسط عده‌ای انکار می‌شود. هنوز عده‌ای هستند که تغییرات آب‌وهوایی را یک توهم عوام‌فریبانه می‌دانند که می‌خواهد مقابل قد کشیدن شرکت‌های بزرگ بایستد و عوام‌الناس را بر ضد صاحبان قدرت بشوراند. سردمدار این تفکر دونالد ترامپ است که حالا به‌عنوان رئیس‌جمهور منتخب بزرگ‌ترین اقتصاد دنیا، تمام‌قد مقابل این جریان فکری ایستاده است. همین مقاومت رو به افزایش، نویسنده‌ها را بر آن داشته که دست‌به‌کار نوشتن رمان‌هایی با تم تغییرات آب‌وهوایی و دغدغه‌های محیط زیستی شوند تا با زبان شیرین و مهیج داستان‌های آخرالزمانی، عامه مردم را از آن‌چه قرار است بر سرشان بیاید، آگاه کنند. در میان همه آثاری که در این زمینه نوشته شده، نویسندگان و کارشناسان گاردین پنج اثر را به‌عنوان پنج رمان برتر سالهای اخیر با موضوع تغییرات آب‌وهوایی انتخاب کرده‌اند؛ رمان‌هایی که برخی از آن‌ها دست‌مایه ساخت فیلم قرار گرفته و برخی دیگر در همان قالب رمان توانسته نظر کتاب‌خوان‌ها را در سراسر دنیا به خود جلب کند. در ادامه با این پنج رمان برتر محیط زیستی آشنا شوید.
جدال نابرابر با کالت‌های آدم‌خوار
«جاده» اثر کرماک مک‌کارتی
«جاده» ارجاع کوچکی است به یک حمله هسته‌ای یا بارش شهابی؛ نوری مثل صاعقه بر سر زمین نازل می‌شود و به بی‌هوشی و آسیب مغزی نسل بشر می‌انجامد. شخصیت‌های اصلی داستان یک مرد و پسر جوانش هستند که بعد از سقوط تمدن بشری ناچارند برای بقا دست و پا بزنند. هرچند در این رمان ترسناک سال ۲۰۰۶ به روند آرام تغییرات آب‌وهوایی اشاره مستقیم نشده، اما این رمان درباره یک آخرالزمان محیط زیستی است. در این رمان به‌وضوح می‌بینیم که در نتیجه نابودی طبیعت چه بر سر نسل بشر و انسانیت خواهد آمد و اگر طبیعت با سخاوت هرچه تمام‌تر سیستم پشتیبانی خود را در اختیار بشر قرار ندهد، زمین چیزی جز یک سنگ مرده و بی‌جان دیگر در کهکشان نخواهد بود.
در این رمان می‌خوانیم که در اولین سال بعد از وقوع فاجعه، جاده‌ها پر از پناه‌جویانی می‌شود که برای به دست آوردن آب و غذا به جان هم می‌افتند. بازمانده‌ها به کالت‌های خون‌خواری رو می‌آورند که وحشی‌گری و آدم‌خواری جزو اصول اولیه آن‌هاست. ۹ سال بعد، پدر و پسر را در حالی می‌بینیم که از آدمیزاد فراری‌اند و اگر با هم‌نوعان خود مواجه شوند، احتمالا یا مورد تجاوز قرار می‌گیرند، یا خورده می‌شوند. پدر دائما هفت‌تیری را با خود حمل می‌کند تا اگر با آدم‌های دیگر مواجه شد، اول پسرش را بکشد، بعد خودش را. این در حالی است که مادر خانواده هم سال‌ها قبل مرتکب خودکشی شده است. خواندن این کتاب ترسناک شاید برای بسیاری از خواننده‌ها دشوار باشد، اما به باور بسیاری از منتقدان ادبی، اولین شاهکار ادبی درباره نسلی است که با پیامدهای پدیده تغییرات آب‌وهوایی مواجه هستند.
مک‌کارتی این کتاب را با زبانی بی‌رحمانه و خشن و نثری دکلمه‌وار نوشته که این رمان را چیزی بین کتاب مقدس و آثار بکت قرار می‌دهد. بخش اعظم متن با علایم نگارشی و گیومه و کاما تزیین شده است. این نویسنده نه‌تنها به نمایش رنج بشر و وحشی‌گری به سبک باروک رو آورده و آن را با ایمان، عشق و میل بیمارگونه به بقا ترکیب کرده، بلکه وحشت روزهای پایانی نسل بشر را به شکلی فلسفی و واقع‌گرا به تصویر کشیده است. شکنندگی تلاش‌های بشری و پیامدهای ناخوشایند و ترسناک انتخاب‌های ما پیام‌هایی است که از این کتاب ویران‌گر دریافت می‌شود.
مرثیه‌سرایی برای بشر سیل‌زده
«سال سیل» مارگارت اتوود
«سال سیل» دومین کتاب از تریلوژی پادآرمان‌شهری اتوود است که در فاصله سالهای ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۳ به بازار عرضه شده است. با گذشت زمان و بعد از ظهور راست‌های زن‌ستیز افراطی در ایالات متحده، حالا این کتاب به شکل ترسناکی پیش‌گویانه به نظر می‌رسد. بااین‌حال، همان‌طور که اتوود همیشه گفته، هر چیزی که او می‌نویسد، ممکن است تحقق پیدا کند و بخش اعظم آن همین حالا هم محقق شده است. ویرانی طبیعت درنتیجه استفاده از سوخت‌های فسیلی و پیامدهای مرگ‌بار تمام شدن منابع نفتی، حاکمیت شرکت‌های بزرگ و صاحب قدرت، کمیابی منابع طبیعی و افزایش نابرابری، آزمایش‌های ژنتیک و اینترنت، پدیده‌هایی هستند که اثرات مخرب آن‌ها بر طبیعت همین حالا هم قابل مشاهده است.
سیلی که در رمان اتفاق می‌افتد، مثل سیل‌های معمولی نیست، بلکه یک پدیده همه‌گیر جهانی است که در نتیجه تصمیم‌ها و رفتارهای خودمحورانه بشر اتفاق افتاده و سطح آب دریاها را افزایش داده است. اورسلا لگوین، منتقد مشهور ادبی، درباره این کتاب گفته: ««سال سیل» یک رمان آخرالزمانی است که وحشت را با رگه‌هایی از امیدواری ترکیب کرده. دو شخصیت اصلی کتاب که بازمانده‌هایی به نام‌های توبی و رن هستند، سرخوش، خوش‌قلب، بامزه، باهوش و صادق از کار درآمده‌اند و حضورشان رمان را خواندنی کرده است.»
اتوود برای نوشتن رمان‌هایش وقت زیادی را صرف تحقیق و پژوهش می‌کند، درنتیجه تفکر پشت آثارش پیچیده و چندلایه است و پیوند نزدیکی با علم و حقایق بشری دارد. گذشته از این، پرداختن به کاپیتالیسم و سیاست و ترکیب آن با روایت‌های شخصی از خشونت و ارتجاع، حال‌وهوای خاصی را به رمان‌های این نویسنده می‌دهد. سوال‌هایی که او در این رمان مطرح می‌کند، حیاتی و ضروری است: «اگر همین مسیری را که حالا در قبال طبیعت در پیش گرفته‌ایم، ادامه دهیم، چه می‌شود؟ این سراشیبی تا چه حد دشوار و ناهموار است؟ چه چیز می‌توان نجات‌گر ما باشد؟ چه کسی قدرت کافی برای متوقف کردن ما را دارد؟»
آنارشیسم آخرالزمانی به سبک ایرلندی‌ها
«ساعت‌های استخوانی» اثر دیوید میچل
دیوید میچل نویسنده مشهور کتاب‌های «روح‌نوشت»، «اطلس ابری» و «رویای ۹ نوامبر» در همه کتاب‌هایش درگیر تفاوت‌های موجود میان اخلاقیات فردی و جهانی است؛ این‌که چرا همیشه خواسته‌های فردی بشر در تضاد با نیاز گسترده‌تر به بقای جمعی است؟ «ساعت‌های استخوانی» در شش بخش روایت می‌شود که هر کدام بر یک دوره زمانی متفاوت از زندگی شخصیت اصلی داستان هولی سایکز تمرکز می‌کند. آخرین بخش داستان در سال ۲۰۴۳ اتفاق می‌افتد؛ زمانی که هولی ۷۰ ساله است و به یک شهر ساحلی در ایرلند پناه برده است و پایان جهان را تماشا می‌کند؛ زمانی که بشر وارد عصر تاریکی شده است. در این دوران تغییرات آب‌وهوایی چنان منابع طبیعی را در جهان کاهش داده که مردم قادر به ادامه حیات طبیعی در کره زمین نیستند و بازمانده‌ها فقط ناچارند با جیره‌بندی‌های دولتی سر کنند. ایرلند اما به لطف همکاری و معامله با چین شرایط نسبتا باثباتی دارد. ولی چینی‌ها ناگهان تصمیم می‌گیرند معامله خود را با ایرلند به هم بزنند و مردم این کشور را با اغتشاش و ناامنی و خشونت تنها بگذارند.
تعریف میچل از بیچارگی و ناامیدی نسل بشر در سالهای آتی و نزول برق‌آسا تا سطح آنارشی از نظر بسیاری از منتقدان ادبی، تکان‌دهنده و تاثربرانگیز از کار درآمده. بااین‌حال به‌شدت باورپذیر و محتمل به نظر می‌رسد. همین باورپذیری می‌تواند خواننده را نسبت به تغییر نگاهش به اتفاق پیرامون متقاعد کند و زنگ خطر را برای عده‌ای هرچند اندک به صدا دربیاورد.
مرگ تایلند
دختر پایان‌یافته اثر پائولو باسیگالوپی
«دختر پایان‌یافته» رمانی است درباره آینده تایلند زیبا، درحالی‌که طبیعت رو به زوال و نازیباتری دارد و از کابوس قحطی منابع نفتی در عذاب است. باسیگالوپی درباره رمان پرفروشش گفته: «این رمان نباید معرف روزگار فعلی تایلند و مردمش باشد.» «دختر پایان‌یافته» یک پانک محیط زیستی است که در فضایی رعب‌انگیز روایت می‌شود. این رمان داستان یک مامور مخفی شرکتی و یک زن را روایت می‌کند که اصلاح ژنتیکی روی او انجام شده است. این رمان آن‌قدر جزئیات دارد و چنان تعریف غم‌باری از آثار تغییرات آب‌وهوایی بر حیات کره زمین نشان می‌دهد که دل هر خواننده‌ای را به درد می‌آورد. بانکوک ترسیم‌شده توسط باسیگالوپی از فقدان سوخت‌های فسیلی رنج می‌برد و یکی از معدود شهرهایی است که هم‌چنان در جنوب شرقی آسیا به حیات خود ادامه می‌دهد. بانکوک در این رمان زیر سطح آب دریا قرار دارد. وزیر منابع طبیعی تایلند خودش شخصا مثل یک نیروی چریک برای نجات کشور دست‌به‌کار شده است. در شرایطی که کشتی‌ها هر روز کالاهای مورد نیاز مردم را از سایر کشورها به تایلند منتقل می‌کنند و برق کافی حتی برای روشن نگه داشتن کامپیوترها وجود ندارد، مردم بانکوک طوری رفتار می‌کنند انگار هیچ مشکلی وجود ندارد و هیچ اتفاق بدی قرار نیست بیفتد. همین توصیف بی‌نظیر باعث شده که این رمان علمی-تخیلی به شرایط امروزی بشر نزدیک باشد و اندکی واقع‌گرایی در آن به چشم بخورد.
توفان انگلیسی
«دفترچه خاطرات کربنی» اثر ساسی لوید
رمان تکان‌دهنده لوید روایت‌گر زوال بریتانیاست. درحالی‌که فاجعه تغییرات آب‌وهوایی همه دنیا را دربرگرفته، انگلستان درگیر توفانی مهیب و مرگ‌بار شده است. دولت انگلیس به این نتیجه می‌رسد که زمان آن فرارسیده که گام‌های موثری را در جهت اعمال مالیات ۶۰ درصدی برای سوخت‌های کربنی بردارد. لارا دختر ۱۶ سالهای که آرزو دارد نوازنده شود، مراحل محدودیت‌های دولتی و جیره‌بندی در مصرف انرژی را لحظه به لحظه در دفتر خاطرات روزانه‌اش ثبت می‌کند: «ما باید از بین سشوار، توستر، مایکروویو، تلفن هوشمند، کتری، لامپ‌ها و یخچال فریزر یکی را انتخاب کنیم…»
درحالی‌که حتی تحمل محدودیت‌های اولیه در مصرف انرژی هم برای خانواده سخت به نظر می‌رسد، پدر شغلش را از دست می‌دهد و مادر ناچار می‌شود از اتومبیل محبوبش دست بکشد. کسانی که در مصرف انرژی زیاده‌روی کنند، باید در دادگاه متخلفان کربنی محاکمه شوند و خواهر لارا هم که تلویزیون را ناخواسته روشن گذاشته، یکی از آن‌هاست. شرایط بسیار سخت است، اما خانواده کم‌کم با واقعیت جدید خو می‌گیرد.
تصویر دختر جوان و جاه‌طلب این رمان که آرزوها و سبک زندگی‌اش در نتیجه مشکلات محیط زیستی در معرض خطر قرار گرفته، از نگاه بسیاری از منتقدان ادبی باورپذیر و دوست‌داشتنی از کار درآمده و نسل جدید را به‌خوبی برای شرایطی که ممکن است در آینده نزدیک با آن مواجه شوند، آماده می‌کند.
شماره ۶۹۹
