به بهانه روز «شاهدان سینما» در جشنواره فیلم کوتاه تهران

عسل اذر پور

داستان شگفت‌انگیز تشکیل گروهی که در خلال دفاع مقدس تاریخ را با رفتار جهادی خود ثبت کردند را کمتر کسی شنیده است. شاید بسیاری هنوز ندادند که چهل شاهد که بودند و چه کردند. چهل شاهد به مرور در فراموشی تاریخی از یاد برده می‌شوند. شاید میزان اهمیت و شاید دغدغه ادای دین و احترام به مقام شامخ رزمندگان و شهیدانی که اسلحه‌شان دوربین بود؛ سی و سومین جشنواره فیلم کوتاه تصمیم گرفت یک روز را به این گروه اختصاص دهد. مستندی که از بازماندگان این گروه ساخته شده بود، نشان دهد و بار دیگر تصویر چهل شاهد را در ذهن مخاطبان و از قضا این‌بار فیلم‌سازان جوان زنده نگاه دارد.

۱۰ اردیبهشت‌ماه ۱۳۶۱ یکی از مهم‌ترین عملیات‌های هشت سال دفاع مقدس شکل می‌گیرد. عملیاتی که برای آزادسازی ۵۴۰۰ کیلومترمربع از خاک ایران و مهم‌ترین شهر در دست متجاوزان یعنی خرمشهر آغاز می‌شود. عملیات بیت‌المقدس ۲۱ روز به طول می‌انجامد و درنهایت به آزادسازی خرمشهر منتهی می‌شود. این یکی از مهم‌ترین و موفقیت‌آمیزترین عملیات‌های هشت سال دفاع مقدس بود که صادق خرازی، رئیس وقت ستاد تبلیغات جنگ را به این فکر واداشت تا لحظات تاریخی جنگ را برای ثبت در تاریخ حفظ کند.

تصاویر چهل شاهد سرمایه
اصلی باقی مانده از جنگ است
خرازی درخصوص شکل‌گیری گروه شاهد چنین می‌گوید: «در ستاد تبلیغات جنگ، چارت تشکیلاتی متغیر داشتیم که به مرور زمان به‌صورت تدریجی گام‌های تکمیلی خود را طی کرد. این ستاد متشکل از بخش‌های مختلفی از جمله گروه چهل شاهد بود.» خرازی در توضیح دلیل شکل‌گیری این گروه این‌طور توضیح می‌دهد: «یک‌سری اقدامات تولیدی در زمان جنگ و پس از جنگ انجام گرفت. در ستاد بخش هنری داشتیم. ستاد امکانات مجزای خاص نداشت ولی یکی از اهداف ستاد هدایت تولیدات هنری و تولید محصولات هنری با انگیزه جنگ از اولویت جدی برخوردار بود. در خود ستاد تبلیغات جنگ ما یک گروه ویژه چهل شاهد درست کردیم که پابه‌پای رزمندگان برای ثبت وقایع لحظه‌ای به خطوط مقدم جبهه می‌رفتند. اسناد و آثاری که این گروه چهل شاهد که جمع زیادی از آن‌ها هم به شهادت رسیدند از خود باقی گذاشتند از سرمایه‌های اساسی و ماندگار دوران دفاع مقدس است.»

بچه‌های بسیجی اهواز، یکی از مهم‌ترین ارکان جنگ شدند
بنا به همین تصمیم گروه چهل شاهد با هسته اولیه ۴۰ نفر شکل می‌گیرد. ۴۰ جوانان بسیجی مسجد الجواد اهواز انتخاب می‌شوند. این گروه به سرپرستی شهید حاج اسماعیل فرجوادی دوران آموزشی اولیه را در دفتر خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران و زیر نظر فردی به نام اورعی طی می‌کنند. این افراد که توسط حاج الوان گزینش و برای تشکیل گروه انتخاب شده بودند، آموزش دیدند تا بتوانند با دوربین‌های سوپر ۸، در کنار رزمندگان در عملیات‌ها مختلف حضور داشته باشند و از تمامی اتفاقات جنگ فیلم و عکس تهیه کنند. دکتر حسین‌نژاد در مورد انگیزه حضور و آموزش بچه‌های گروه می‌گوید: «وقتی یک عده از بچه‌های نترس و شجاع به خط دشمن می‌زنند و در سخت‌ترین شرایط که هر کسی جرئت حضور در آن را ندارد حاضر می‌شوند، اگر مقداری چاشنی تجربه و کادربندی و ایده تخصصی در گروه تقویت شود، ماحصل کار بسیار قابل توجه خواهد بود.» این گروه یکی از مهم‌ترین دستاوردهای ستاد تبلیغات جنگ در سال ۶۱ است که باعث شد بخش مهمی از خاطرات جنگ بی‌واسطه و کاملا حقیقی ثبت شود. نیمی از این هسته اولیه گروه چهل شاهد تا پایان جنگ شهید و مفقودالاثر شدند. اگرچه در هفت سال باقی مانده از جنگ این هسته گسترش یافت و درنهایت به ۲۵۶ نفر رسید، اما هسته اولیه تا پایان سال‌های جنگ نیمی از افراد خود را از دست می‌دهد.

دوربین را روشن کنید و راوی جنگ شوید
محمد حداد یکی از اعضای گروه چهل شاهد است. او تنها ۱۵ سال داشته که به عضویت گروه درمی‌آید. او که حالا در میانسالی است تجهیزات گروه چهل شاهد را این‌طور توصیف می‌کند: «دوربین‌ها را دادند و گفتند این دکمه‌ها را بزنید بالا اتوماتیک می‌شود و فیلم بگیرید و به همین سادگی گروه چهل شاهد تشکیل شد. آموزش‌های اولیه ساده و سطحی و در حد روشن کردن دوربین و تصویربرداری بود. سیدعلی شیخ اسلام به‌عنوان سرگروه در جریان مسائل کلان قرار می‌گرفت و مسئولیت تقسیم وظایف بین دو سرگروه دیگر معین پور و ناصر محتشم را برعهده داشت. کار ما فارغ از تهیه فیلم و عکس مستند و خبری بود. بحث ما ثبت تاریخ جنگ که شامل همه رویدادهای جاری جنگ از لحظه اعزام تا حمله و شهادت رزمندگان و حواشی موجود و حتی نکاتی که شاید مثبت هم نبود، بود. کاری سخت ولی در عین حال حائز اهمیت و از لحاظ امنیتی بسیار مهم و محرمانه بود. اعضای گروه در همه عملیات همراه رزمندگان بودند و در این حضورها خیلی از اعضا شهید، جانباز و جاویدالاثر شدند.»

جهادی در دل یک دفاع مقدس
این گروه از آن‌جایی که متشکل از چهل دانش‌آموز بسیجی بود که برای ثبت فیلم و عکس همراه رزمندگان به عملیات‌ها اعزام می‌شدند با پیشنهاد محسن راستانی عکاس جنگ نام چهل شاهد به خود می‌گیرد. ویژگی این گروه که موفق به ثبت اسناد مهمی در تاریخ کشور شد، حضور افراد بومی بود که هم بر جغرافیای منطقه آشنایی داشتند و هم شاهد ویران شدن محل سکونت خود بودند، پس حضور آن‌ها در کنار رزمندگان تبدیل به جهادی شد که بسیاری را از نتیجه شگفت‌زده کرد. جهادی که به قیمت شهادت بود. ۱۵ نفر از اعضای اصلی چهل شاهد تا پایان ایام جنگ ۱۵ به شهادت رسیدند.

هر فریم فیلم لحظه آخر زندگی‌شان بود
نادر داوودی که مرکز اسناد ستاد را زمان جنگ ایجاد و ساماندهی کرده، درباره فعالیت این گروه می‌گوید: «فیلم‌های گروه چهل شاهد، عمدتا برای دوران پس از جنگ جمع‌آوری می‌شد. کارشان ثبت خاطرات جنگ بود. فیلم لحظات شهادت دکتر مصطفی چمران را بچه‌های چهل شاهد گرفته‌اند؛ البته اگر اشتباه نکنم. سر شهید چمران در فیلم، باندپیچی شده است. در این‌که بچه‌های تلویزیون آن را گرفته‌اند یا بچه‌های گروه چهل شاهد، تردید دارم، ولی می‌دانم فیلم بود، ویدئو نبود؛ پس کار یکی از گروه‌هایی بود که با دوربین فیلم‌برداری کار می‌کردند، نه آن‌هایی که دوربین‌های تلویزیونی داشتند. خوب خاطرم هست که فیلمی به دست ما رسید از رزمندگانی که محاصره شده بودند. آن‌ها از آخرین دقایق، فیلم گرفته بودند که اگر به شهادت رسیدند و فیلم به‌دست کسی افتاد، این فیلم‌ها را ببینند. فیلم‌ها از این جنس بود. استفاده تبلیغاتی از آن‌ها امکان نداشت. این فیلم‌ها عمدتا حاصل نگرانی‌های دکتر خرازی بود. وی به ثبت خاطرات و صحنه‌های جنگ بسیار اهمیت می‌داد.

بازماندگانی که هنوز چهل شاهدند
غلامحسین گرامی یکی از بازماندگان گروه چهل شاهد در عملیات فتح‌المبین حضور داشته؛ به گفته او در این عملیات چند گروه از افراد چهل شاهد که عمدتا دونفره بوده برای ثبت لحظات مهم به منطقه اعزام شده بودند. «یک ماه پس از عملیات فتح‌المبین به ما گفتند که برای اعزام به جبهه آماده باشید. ۱۰ اردیبهشت به جبهه اعزام شدیم. به حاشیه رودخانه کارون رسیدیم. شنیده بودیم که این عملیات برای آزادسازی خرمشهر است. برایمان عجیب بود چراکه این عملیات در منطقه وسیعی باید انجام می‌شد. این‌طور گروه چهل شاهد در تمام طول فتح المبین حضور دارند و لحظه‌های یکی از مهم‌ترین عملیات‌های هشت سال دفاع مقدس را ثبت کرده‌اند. لحظه‌هایی از حضور عراقی‌ها در خاک ایران تا بازپس‌گیری خاک توسط رزمندگان؛ همگی در دوربین‌های ما ثبت شد.»
سعید صادقی یکی دیگر از بازماندگان چهل شاهد است، او در توصیف حضور این گروه در عملیات‌های مختلف می‌گوید: «ما به خاطر این‌که نیروی جنگی نبودیم هیچ‌گونه سلاح دفاعی برای حفاظت از خود به همراه نداشتیم. رزمندگان به حداقل تجهیزات دفاعی برای دفاع از خود مجهز بودند، اما اعضای گروه فقط دوربین داشتند. هر گروه شامل دو نفر، که یک نفر مسئول تصویربرداری و نفر دوم علاوه بر دستیاری تصویر وظیفه عکاسی و گزارشگری را نیز برعهده داشت.
حداد خاطره‌ای را به یاد دارد که بچه‌های گروه چهل شاهد در موقعیتی با نیروهای عراقی مواجه می‌شوند: «به یاد دارم یکی از گروه‌های دو نفره به همراه چند تن از رزمندگان در بالای تپه‌ای در محاصره نیروهای عراقی گرفتار شدند. در آن شرایط که همه به فکر یافتن راهی برای دورشدن از موقعیت بودند، تصویربردار درحالی‌که تا گردن در چاله‌ای خزیده دوربین را روشن کرد و اقدام به تصویربرداری می‌کند. دستیار او هم با صدای آرام شرایط را گزارش می‌کند: معلوم نیست این فیلم به دست شما برسد یا نه، این رزمندگان معلوم نیست چه اتفاقی برایشان می‌افتد احتمالا یا اسیر یا شهید و یا هر اتفاق دیگری برای آن‌ها بیفتد، ولی شما بدانید که این بچه‌ها تا آخرین لحظه ایستادگی کرده‌اند.» حداد از این خاطرات بسیار دارد. خاطره دیگری را به یاد می‌آورد در عملیات کربلای ۵. «در عملیات کربلای ۵ در منطقه‌ای که به پنج‌ضلعی معروف بود، به‌طوری که هر دقیقه سه گلوله توپ منفجر می‌شد، تصویربرداری را دیدم که با کنار گذاشتن دوربین با حالت مخصوص کادربندی دستی به دنبال یافتن کادر مناسب جهت ثبت بهتر درگیری بود.»

چهل شاهد در طول تاریخ فراموش شدند
نتیجه فعالیت‌های این گروه که به مرور افزایش پیدا می‌کند و به ۱۲۰ نفر می‌رسد ثبت ۱۲ هزار دقیقه فیلم از وقایع جنگ است. دقایقی که هیچ‌کدام در دسترس نیستند. آنچه مسلم است این فیلم‌ها به ستاد تبلیغات جنگ در سال‌های دفاع مقدس تحویل شده است، اما پس از آن دیگر این تصاویر دیده نشده است. پس از جنگ نیز این آثار به مرکز اسناد انقلاب و دفاع مقدس تحویل داده می‌شود، گرچه حالا هیچ تصویری از آن زمان در دست نیست. اگر به مرکز اسناد مراجعه کنید با همین جواب روبه‌رو می‌شوید. چیزی از فیلم‌های چهل شاهد باقی نمانده است!

شماره ۶۸۵

خرید نسخه الکترونیک

کتابفروشی الکترونیک طاقچه