درباره XR؛ جنبشی که می‌خواهد دنیا را با نافرمانی مدنی تغییر دهد
مریم عربی
در نوامبر ۲۰۱۷، راجر هالام همین‌طور که در کافه‌ای در مرکز لندن نشسته بود و فنجان چایش را سر می‌کشید، یک پیش‌گویی جسورانه کرد. در آن زمان او مشغول سازمان‌دهی کمپین جدیدی در اعتراض به آلودگی هوا بود. یک گروه کوچک از فعالان اجتماعی در قالب این کمپین، یکی از پرترددترین تقاطع‌های لندن را بند آورده بودند. هالام درحالی‌که به تجمع این گروه اشاره می‌کرد، گفت: «این حرکت در مقایسه با آن‌چه در راه است، حرکت کوچکی بیش نیست. ابعاد بحران زیست‌محیطی حالا دیگر خیلی فرق کرده و قرار است همه چیز را تغییر دهد.»
دست از کشتن لندنی‌ها بردارید
در آن زمان کمپین هالام با عنوان «دست از کشتن لندنی‌ها بردارید» در اعتراض به آلودگی هوا هنوز نتوانسته بود توجه سیاستمداران یا رسانه‌ها را به خود جلب کند، ولی هالام زیاد نگران به نظر نمی‌رسید. به اعتقاد او، این تازه شروع فرایند آزمون و خطای تاکتیک نافرمانی مدنی برای مطرح کردن مطالبات زیست‌محیطی شهروندان بود. هالام می‌گفت: «حدود یک سال دیگر، هزاران نفر به خیابان‌ها خواهند ریخت و بخش‌های بزرگی از مرکز شهر لندن را بی‌وقفه برای چندین روز بند خواهند آورد. صدها نفر دستگیر می‌شوند و دولت مجبور می‌شود پای صحبت معترضان بنشیند و واقعیت را درباره وضعیت اضطراری آب‌وهوا به مردم بگوید.»
ادعای هالام در سال ۲۰۱۷ بیش از حد تخیلی به نظر می‌رسید. او به عنوان چهره‌ای کاریزماتیک، متعهد و گاه تفرقه‌انداز، اوقاتش را میان کار در مزرعه محصولات اورگانیکش در ولز و تحقیق درباره کنش‌گرایی سیاسی در کینگز کالج لندن تقسیم کرده بود. کمی قبل‌تر در همان سال، کینگز با اعتصاب غذا کالج را وادار کرد استفاده از سوخت‌های فسیلی را کنار بگذارد. با وجود این پیروزی و فضای مثبتی که در ماه‌های قبل در ارتباط با فعالیت‌های او شکل گرفته بود، باز هم احتمال خیلی کمی وجود داشت که پیش‌بینی‌های هالام این‌طور دقیق از کار دربیاید؛ آن هم تقریبا کلمه به کلمه و طی فقط ۱۸ ماه. در آن زمان هنوز حتی حرفی هم از جنبش XR به میان نیامده بود؛ جنبشی جهانی که آمده تا دنیا را تکان بدهد.
آدم‌های معمولی، فکرهای بزرگ
جنبش XR زاییده تفکر گروه کوچکی از فعالان اجتماعی و چهره‌های آکادمیک از جمله هالام و گیل بردبروک است. بردبروک دختر یک کارگر معدن از یورکشایر است که دکتری بیوفیزیک دارد و در کمپین‌های اجتماعی متعددی مشارکت داشته. در سال ۲۰۱۶، او به این نتیجه رسید که فعالیت‌هایی که داشته، در شکل‌دهی پیشرفت‌های سیاسی محسوس و تغییرات معنادار، ناتوان عمل کرده است. اولین ملاقات بردبروک و هالام با یک بحث چهارساعته درباره بحران‌های زیست‌محیطی، ناتوانی سیستم حاکم حتی در تشخیص فاجعه‌ای که در راه است و تئوری‌هایی درباره نحوه تغییر سیاست همراه شد؛ طوری که هالام گفت بعد از تمام شدن این ملاقات سردرد گرفته. طی ماه‌های آتی، بردبروک و هالام بحث‌هایشان را با گروهی از افراد هم‌فکرشان ادامه دادند؛ مسئله‌ای که به تشکیل «رایزینگ آپ» منجر شد؛ شبکه‌ای از فعالان اجتماعی معتقد به نافرمانی مدنی مسالمت‌آمیز و بدون خشونت. تا این‌که در آوریل سال ۲۰۱۸ و در خانه بردبروک، ایده جنبش XR شکل گرفت. در آن جلسه سرنوشت‌ساز، یک گروه ۱۵نفره متشکل از برگزارکنندگان کمپین، فعالان اجتماعی و چهره‌های آکادمیک تصمیم گرفتند بعد از سال‌ها برگزاری کمپین‌های سیاسی کم‌تاثیر در ابعاد کوچک، دست به یک کار بزرگ بزنند. سیمون برمول یکی از اعضای این گروه می‌گوید: «آن‌جا بود که تصمیم گرفتیم همه انرژی و فکرمان را صرف چیزی کنیم که می‌تواند سیاره زمین را تغییر دهد.»
خیابان‌های ناآرام
طبق گفته بردبروک، این گروه خیلی زود فهمید که باید پا را از اصلاحات مورد نظر گروه‌های چپ فراتر بگذارد. آن‌ها فقط به دنبال پیشبرد جامعه به سمت عدالت اجتماعی و برابری نبودند، بلکه به شکلی سنتی به اهداف محافظه‌کارانه‌ای مثل امنیت ملی و حفاظت از خانواده هم توجه داشتند. جنبش XR از دولت سه درخواست داشت؛ این‌که حقیقت را درباره تغییرات آب‌وهوایی و وضعیت اضطراری زیست‌محیطی به مردم بگوید، جلوی از بین رفتن تنوع زیستی را بگیرد و متعهد شود تا سال ۲۰۲۵ میزان گازهای آلاینده را به صفر برساند و به پیروی از تصمیم‌هایی که در شورای شهر گرفته می‌شود، تن دهد. این گروه در تبلیغات خود بر ابعاد بحران زیست‌محیطی و پیامدهای جبران‌ناپذیر بی‌عملی تاکید داشت و معتقد بود اگر مردم عادی به تعداد کافی خیابان‌ها را بند بیاورند و دست به نافرمانی مدنی غیرخشونت‌آمیز بزنند، تغییرات رادیکال امکان‌پذیر خواهد شد.
کلر فارل، یکی دیگر از بنیان‌گذاران جنبش XR، به گاردین می‌گوید: «از همان جلسات ابتدایی، جو جلسات گروه با همه کمپین‌های دیگری که در آن مشارکت داشتم، فرق داشت. بلافاصله حس کردم که با گروهی طرف هستم که در کارشان جدی هستند و به نحوه کار سیستم و چگونگی تغییر آن علاقه دارند. کار کردن با کارشناسانی از حوزه‌های کاملاً مختلف، از طراحی گرفته تا علوم پایه و فلسفه و سیاست، واقعاً هیجان‌انگیز بود.»
بنیان‌گذاران جنبش XR نمی‌خواستند حرکتشان فقط یک حرکت آن‌لاین باشد و به همان سرعتی که آمده، از یادها برود. XR به مردم واقعی نیاز داشت که به خیابان‌ها بریزند، هدفشان را توضیح دهند و افراد بیشتری را با خود همراه کنند و بعد دست به شورش بزنند. از تابستان سال ۲۰۱۸ تا امروز، طرفداران جنبش XR به صورت داوطلبانه به سراسر انگلستان سفر می‌کنند و بیانیه گروه را در کتاب‌خانه‌ها، کافه‌ها، دانشگاه‌ها، کلیساها و مکان‌های عمومی برای مردم می‌خوانند.
وقتی سیاستمداران به زانو درمی‌آیند
در ۳۱ اکتبر ۲۰۱۸، XR رسما کمپینش را با تجمع بیرون ساختمان مجلس آغاز کرد. این قرار بود یک حرکت نمادین کوچک باشد که توجه عده‌ای را به کمپین جلب کند. ولی بیش از هزار نفر در محل تجمع حاضر شدند و به صورت خودجوش تصمیم گرفتند خیابان بیرون پارلمان را اشغال کنند. حرکت بزرگ بعدی گروه، یک ماه بعد اتفاق افتاد و در تظاهراتی یک‌روزه، پنج پل رودخانه تیمز در مرکز لندن از سوی معترضان مسدود شد. در یک روز زیبای زمستانی هزاران نفر روی پل‌های تیمز گردهم آمدند و در مرکز شهر لندن هرج‌ومرج درست کردند. این بزرگ‌ترین نافرمانی مدنی غیرخشونت‌آمیزی بود که لندن در دهه‌های اخیر شاهد آن بود. اما ماجرا به همین‌جا ختم نشد. پنج ماه بعد در آوریل ۲۰۱۹، تظاهراتی اتفاق افتاد که بنیان‌گذاران XR از همان ابتدا رویایش را در سر داشتند. هزاران نفر برای مدت دو هفته چند خیابان اصلی را در سراسر لندن قرق کردند. بیش از هزار نفر بابت تظاهراتی که صلح‌آمیز، محترمانه و گاه شاد و مفرح به نظر می‌رسید، بازداشت شدند. این دستگیری‌ها بخش اصلی استراتژی XR بود و توانست توجه جهانی جلب کند. بنیان‌گذاران XR تظاهرکنندگان را تشویق به انجام اقداماتی کردند که باعث دستگیری‌شان شود تا با بالا رفتن تعداد دستگیرشدگان، امکان دادگاهی افراد از بین برود. به این ترتیب، حمایت بیشتری از طرف مردم جلب می‌شد و گروه می‌توانستند خواسته‌هایشان را به حاکمیت تحمیل کنند.
بعد از تظاهرات آوریل، صدها نفر دیگر به جنبش پیوستند. بسیاری از آن‌ها شغل‌هایشان را رها کرده بودند تا خودشان را به طور تمام‌وقت وقف جنبش کنند. این اتفاق ظرفیت‌های سازمانی XR را بالا برد و ایده‌های جدیدی برای مقابله با بحران آب‌وهوایی مطرح کرد. بسیاری از فعالان حقوق بشری نیز از گوشه و کنار دنیا با جنبش XR همراه شدند. مبلغان XR به شهرهایی در سراسر دنیا سفر کردند و دامنه جنبش وسیع‌تر و وسیع‌تر شد. این‌گونه بود که سیاستمداران ارشد و وزرای بریتانیا ناچار شدند پای مذاکره با بنیان‌گذاران جنبش بنشینند. چند هفته بعد، پارلمان بریتانیا اعلام وضعیت اضطراری آب‌وهوایی کرد. XR شکل مباحثات درباره بحران را عوض کرده بود.
خرمگس‌های معرکه
جنبش XR با همه دستاوردهای مثبتش، منتقدانی هم داشت. چپ‌گراها معتقد بودند چهارچوب‌بندی «فراسیاسی» XR نقش سرمایه‌داری نئولیبرال را در شکل‌دهی بحران‌های زیست‌محیطی و بهره‌کشی از مردم و منابع طبیعی در جهت منافع اقلیت متمول نادیده گرفته است. برخی از سیاه‌پوستان و گروه‌های اقلیت هم معتقد بودند تاکتیک تشویق به دستگیری جمعی، این واقعیت را نادیده گرفته که بخش قابل توجهی از نیروهای پلیس، نژادپرست هستند و سیاه‌پوستان و اقلیت‌ها ممکن است هزینه بیشتری بابت حضور در تجمع‌ها پرداخت کنند. منتقدان دست‌راستی XR هم بنیان‌گذاران و مبلغان XR را گروهی هیپی و بی‌عار، آنارشیست‌های افراط‌گرا و به‌اصطلاح خرمگس‌های معرکه می‌نامیدند. در جریان تظاهرات آوریل، نشریه دیلی میل این گروه را «اراذل و اوباش تندروی چپ» خطاب کرده بود. XR اما با قوت به کار خود ادامه داد و حلقه‌هایی چون حلقه عملیاتی، تامین مالی و پشتیبانی قانونی را راه‌اندازی کرد. در حال حاضر ۴۵۸ گروه XR در بیش از ۷۰ کشور فعالیت می‌کنند و بر اساس هویت‌های مشترک زیرگروه‌هایی مثل شاخه جوانان XR، پزشکان XR، کشاورزان XR، یا مسلمانان XR را تشکیل داده‌اند. شاخه جوانان XR تلاش می‌کند به جای تمرکز بر مشکلات فعلی، بر مشکلات آینده تاکید کند و از زاویه‌دید بین‌المللی و نه ملی و محلی، به موضوع بحران‌های زیست‌محیطی بپردازد. در حال حاضر کسی به صورت رسمی عضو این جنبش نمی‌شود و هیچ فهرست مشخصی از اعضا در ستاد مرکزی وجود ندارد. گروه‌های محلی می‌توانند عملیات مختص خودشان را برنامه‌ریزی و اجرا کنند و تا زمانی که از قوانین و ارزش‌های مرکزی جنبش تخطی نکنند، برای پیشبرد اهدافشان آزادی عمل دارند؛ قوانینی مثل پرهیز از ارتکاب خشونت یا تمرکز بر مشکلات سیستماتیک به جای مقصر شمردن افراد و افشاگری علیه چهره‌های خاص.
گام رو به جلو در نافرمانی مدنی
با گسترش هر چه بیشتر جنبش XR، چالش‌های گروه هم بیشتر شده و بنیان‌گذاران گروه بر سر گسترش دامنه اعتراض‌ها و تجمع‌ها با هم اختلاف نظر پیدا کرده‌اند. این مسئله زمانی جدی شد که بحث بستن یکی از فرودگاه‌های اصلی انگلستان برای چند روز متوالی پیش آمد. اغلب سردمداران این جنبش معتقد بودند بستن فرودگاه به معنای تغییر سطح نافرمانی مدنی است و ممکن است عواقب جدی برای تجمع‌کنندگان در پی داشته باشد. هم‌چنین با ریسک از دست دادن حمایت افکار عمومی همراه است. XR طی بیانیه‌ای رویداد را لغو کرد، ولی هالام و عده دیگری از مخالفان لغو رویداد، به صورت مستقل تصمیم به اجرای این ایده گرفتند و به دست پلیس دستگیر شدند. این دودستگی، فعالیت‌های آتی جنبش XR را تحت تاثیر قرار داد. ضمن آن‌که هیچ‌کدام از رویدادهای دیگر XR با وجود افزایش تعداد تجمع‌کنندگان و دستگیرشدگان نتوانست به اندازه رویداد آوریل غافل‌گیرکننده باشد و توجه رسانه‌ای به خودش جلب کند.
پیام XR ساده است؛ نافرمانی مدنی ممکن است واقعا نتیجه دهد! در شرایطی که بر اساس اعلام دانشمندان سازمان ملل دولت‌ها فقط ۱۲ سال فرصت دارند تا با ایجاد تغییرات رادیکال، از فاجعه ناشی از بحران آب‌وهوایی جلوگیری کنند، شاید تنها نافرمانی مدنی بتواند روند تغییرات را تسریع کند. بردبروک برای آینده دو سناریو دارد؛ یکی پادآرمان‌شهری و دیگری آرمان‌شهری. در اولی بشر خودش را نابود می‌کند و در دومی یک شورای جهانی از شهروندان تشکیل می‌شود، بشر متحد می‌شود و همان انرژی‌ای که قبلا صرف جنگ شده، صرف بازسازی وضع فعلی می‌شود. بردبروک می‌گوید: «چیزی مهم‌تر از تحقق سناریوی دوم نیست که بخواهم در زندگی‌ام انجام بدهم. به این تلاشم افتخار می‌کنم. مگر چه کار دیگری از دست ما برمی‌آید؟»
