تلنگر مجازی با ابزار میم‌های اینترنتی

مریم عربی

«پول ندارید غذا بخورید یا کودکتان را به مدرسه بفرستید، اما بلیت صف اول کنسرت جاستین بیبر را رزرو کرده‌اید؟ خب به من چه!» این جمله در تصویر به یک قورباغه کارتونی با ژستی بی‌تفاوت و خنده‌آور نسبت داده شده، آن هم درحالی‌که مشغول سر کشیدن چای لیپتونش است. این قورباغه خنده‌دار با ظاهری که در آن بی‌تفاوتی خاصی موج می‌زند که شائبه هر نوع قضاوتی را از بین می‌برد، قرار است جدی‌ترین انتقادهای اجتماعی را به ساکنان دنیای مجازی منتقل کند. الان ماه‌هاست که مخاطب‌های پی‌گیر شبکه‌های اجتماعی وقتی فکر می‌کنند یک رفتار احمقانه است یا می‌خواهند کسی را بابت تصمیم احمقانه‌ای که گرفته مورد انتقاد قرار بدهند، تصویر همین قورباغه به‌ظاهر بی‌خیال را منتشر می‌کنند که بی‌توجه به دنیا و مافیها چایش را سر می‌کشد. اما همین به اصطلاح «میم» ساده با این ظاهر احمقانه و دیالوگ‌های خودمانی‌اش چنان تاثیری در بهبود رفتارهای اجتماعی آدم‌ها گذاشته و چنان تلنگری به آن‌ها زده که صدها کتاب و رسانه از پس آن برنمی‌آمدند. اما این میم‌ها چه هستند و از کجا آمده‌اند و چه دارند که این‌قدر از کاربران شبکه‌های اجتماعی دلبری کرده‌اند؟

این وایرال‌های خنده‌دار
واژه «میم» اولین بار در سال ۱۹۷۶ توسط زیست‌شناس مشهور ریچارد داوکینز مورد استفاده قرار گرفت. این واژه از عبارت یونانی «mimema» به معنای چیزی که تقلید شده، گرفته شده است. داوکینز میم‌ها را به‌عنوان فرم‌هایی از اشاعه فرهنگی توصیف کرده؛ به معنای روشی برای انتقال خاطره‌های اجتماعی و ایده‌های فرهنگی به دیگران. از نظر داوکینز همان‌طور که DNA از کالبدی به کالبد دیگر منتقل می‌شود، ایده نهفته در میم‌ها هم از ذهنی به ذهن دیگر انتقال پیدا می‌کند.
در دیکشنری آکسفورد برای میم دو معنی ذکر شده؛ معنی اول، المانی از یک فرهنگ یا سیستم رفتاری که از طریق رفتارهای تقلیدی یا سایر ابزارهای غیرژنتیک از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شود. معنای دوم، یک تصویر، ویدیو، قطعه ادبی یا سایر متون یا محتواهایی که عموما در ذات خود طنزآمیز هستند و به‌سرعت از طریق کاربران اینترنت کپی شده و با تغییر و تحولات جزئی منتشر می‌شوند. میم در واقع یک نماد فرهنگی یا ایده اجتماعی است که به صورت وایرال در فضای مجازی دست به دست می‌شود. بخش اعظم میم‌های مدرن تصاویر زیرنویس‌شده‌ای هستند که اغلب از صحنه‌های مشهور فیلم‌ها و محصولات تصویری پربیننده گرفته می‌شوند و با زبان طنز یک رفتار اجتماعی را مورد تمسخر و انتقاد قرار می‌دهند. نمونه داخلی این میم‌های پرطرفدار همان تصویر نوید محمدزاده در فیلم «ابد و یک روز» و بازی با دیالوگ مشهور «نرو سمیه» است که این روزها اشکال مختلفش را در گوشه و کنار فضای مجازی می‌بینیم. سایر میم‌ها هم شامل ویدیوهای بامزه یا اصطلاحات کلامی می‌شوند.

حرف حساب میم‌ها
دنیای میم‌ها به دو دلیل اهمیت دارد. اول این که میم یک پدیده اجتماعی جهانی است که همه جای دنیا دیده می‌شود. دوم این که میم‌ها مانند ویروس‌هایی مسری عمل می‌کنند که با سرعت از طریق شبکه‌های اجتماعی از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شوند. میم‌ها یا مفاهیم بسیار عمیق را دربرمی‌گیرند یا مضامین روز را که به وضوح دغدغه بخش وسیعی از مخاطبان شبکه‌های اجتماعی هستند. اغلب میم‌های اینترنتی مدرن، با طنازی و طعنه‌آمیزی طراحی می‌شوند. برخی از آن‌ها حادثه‌ها و موج‌های اجتماعی روز را دربرمی‌گیرند؛ مثل اخباری که در زمینه مسائل کودکان یا آزار حیوانات از طریق رسانه‌ها منتشر شده و به جامعه شوک وارد می‌کند. برخی دیگر از میم‌ها می‌خواهند به نوعی یک ارزش اخلاقی یا درس زندگی را به کاربران شبکه‌های اجتماعی یادآوری کنند. برخی از میم‌ها هم مضامین عمیق‌تر و فلسفی‌تر را دربرمی‌گیرند. بعضی از آن‌ها هم رسوایی‌های اخلاقی و اجتماعی را هدف قرار می‌دهند.

۲۰ ساله‌ها، متهم ردیف اول میم‌بازی
پژوهش‌های انجام‌شده نشان داده که بخش اعظم میم‌های اینترنتی توسط ۲۰ تا ۳۰ ساله‌ها جابه‌جا می‌شود. دلیل اصلی این مسئله این است که گروه سنی یادشده تقریبا ۲۴ ساعته آن‌لاین هستند و در شبکه‌های اجتماعی حضور فعال دارند. البته متوسط سن کاربرانی که میم‌ها را منتشر می‌کنند، روزبه‌روز در حال افزایش است. در حال حاضر نسل ایکس و نسل بیبی بومرها هم کم‌کم جذابیت و سرگرم‌کنندگی منتشر کردن میم‌های اینترنتی را درک می‌کنند. بسیاری از آن‌ها حالا یا خودشان ایده‌پرداز میم‌های اینترنتی درباره سوژه‌های روز هستند، یا به انتشار میم‌های ساخته شده توسط دیگران در فضای مجازی کمک می‌کنند. البته میم‌هایی که توسط گروه سنی بالای ۳۰ سال منتشر می‌شود، اغلب از شوخی‌های سطحی فراتر می‌رود و مضامین جدی‌تری را دربرمی‌گیرد. طبیعی است که هرچه کاربران فهیم‌تر و داناتر باشند، میم‌های روشن‌فکرانه‌تر و فلسفی‌تری را مورد توجه قرار می‌دهند.

میم‌های ما و میم‌های آن‌ها
اغلب میم‌هایی که در دنیای مجازی وایرال شده‌اند، راه خود را به فرهنگ‌های مختلف پیدا کرده‌اند و با کمی تغییر، بومی‌سازی شده‌اند. میم‌های فارسی هم از این ماجرا مستثنا نیستند و اغلب میم‌های پرطرفدار دنیا را الگو قرار می‌دهند. به‌عنوان مثال یکی از مشهورترین میم‌های این سال‌ها که در آن تصویر آدمکی ساده ترسیم می‌شود و با اشاره به یک یا چند ویژگی منفی او از مخاطب خواسته می‌شود که مثل فلانی نباشید، دقیقا از روی یک میم پرطرفدار انگلیسی برداشته شده به نام Be Like Bill یا «مثل بیل باشید».
تولید میم‌ها در همه جای دنیا در آستانه رویدادهای بزرگ سیاسی مثل انتخابات، یا حوادثی که به جامعه شوک وارد می‌کند، به اوج خود می‌رسد. تفاوتی که در زمینه میم‌های ایرانی و خارجی وجود دارد این است که میم‌های ایرانی محدودند و در یک دوره زمانی خاص، تعداد میم‌های پرطرفدار در فضای مجازی گاهی به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد. اما میم‌های خارجی متنوع‌ترند و شوخی‌های کلامی و طعنه‌های اجتماعی بیشتری را دربرمی‌گیرند. دلیل این مسئله این است که تعداد محصولات تصویری پرطرفدار به زبان انگلیسی که عامه مردم را درگیر می‌کند و می‌تواند منبع الهام خوبی برای تولید میم‌های وایرال شود، بیشتر است. در ایران اما باید چند ماه منتظر بنشینیم که فیلم‌های پرفروشی مثل «ابد و یک روز» یا «جدایی نادر از سیمین» ساخته شود تا یک صحنه یا یک دیالوگ از آن مورد اقبال عموم قرار بگیرد و منبع الهام طنزپردازان داخلی شود.

طنازی با فرم‌های آشنا
میم‌ها حالا در اکثر نقاط دنیا آن‌قدر پرطرفدار شده‌اند که از فضاهای مجازی به دنیای حقیقی هم راه پیدا کرده‌اند. تعداد زیادی از آگهی‌های پربیننده تلویزیونی و چاپی ایده اصلی خود را از میم‌های محبوب کاربران دنیای مجازی می‌گیرند. تصویر بسیاری از آن‌ها حتی روی تی‌شرت‌ها و کوله‌پشتی‌ها هم حک شده. دلیل اصلی فراگیر شدن میم‌ها بستر مناسبی است که در آن جریان پیدا می‌کنند؛ شبکه‌های اجتماعی. این شبکه‌ها از طریق هشتگ این میم‌ها را طبقه‌بندی کرده و به شهرت می‌رسانند. به این ترتیب به سادگی یک ترند جدید در فضای مجازی به راه می‌افتد که در نگاه اول ممکن است احمقانه به نظر برسد، اما به سرعت جای خودش را پیدا می‌کند.
ما به صورت مداوم در دنیای مجازی با میم‌ها برخورد می‌کنیم. همین مواجهه مداوم باعث می‌شود که کم‌کم حس عضویت در یک جامعه کوچک به ما دست بدهد که اعضای آن ادبیات و زبان مشترکی دارند؛ درست مثل گروه‌های دوستانه که بعد از مدتی شوخی‌های کلامی و ادبیات خاص خودشان را پیدا می‌کنند که ممکن است برای فردی خارج از گروه دوستی قابل درک نباشد. میم‌ها هم ارتباط برقرار کردن را در گروه‌های مجازی برای کاربران آسان‌تر می‌کنند و زبان مشترکی را به وجود می‌آورند که استفاده از آن به افراد حس عضویت در یک جامعه را می‌دهد. حتی احمقانه‌ترین و دستمالی‌شده‌ترین ایده‌ها هم وقتی در قالب میم در شبکه‌های اجتماعی عرضه شوند، به خاطر فرم آشنایشان مورد توجه قرار می‌گیرند.
میم‌ها در سال‌های اخیر موفق شده‌اند جوک‌های مسخره را به بخش مهمی از فرهنگ هر منطقه جغرافیایی تبدیل کنند. ایده‌های عجیب و غریب به‌سرعت در قالب میم‌های خنده‌دار در دنیای مجازی منتشر می‌شوند. بعد ناگهان می‌میرند و جای خود را به ایده عجیب و غریب تازه‌ای می‌دهند و این چرخه همین‌طور ادامه دارد. میم‌ها قابلیت این را دارند که نوستالژی‌های نسلی به وجود بیاورند. هر کدام از آن‌ها می‌توانند یادآور یک دوره زمانی خاص باشند که به خاطر آوردن آن ممکن است خوشایند باشد. میم‌های اینترنتی حالا بخش مهمی از فرهنگ نسلی جوانان هستند؛ وقتی می‌خواهند با کسی شوخی کنند، وقتی دوست دارند کسی را به صورت غیرمستقیم دست بیندازند یا به موضوعی اعتراض کنند و زمانی که می‌خواهند پیج‌های پرطرفداری داشته باشند و لایک‌های زیادی بگیرند. بخواهیم یا نخواهیم این تصاویر و دیالوگ‌های ساده و خنده‌دار حالا محبوب‌ترین فرم طنازی در دنیای مجازی هستند که نه‌تنها مخاطب را می‌خندانند، بلکه به او یک تلنگر فرهنگی محکم و جانانه می‌زنند؛ به همین سادگی، به همین مسخرگی!

چرا عاشق میم‌ها هستیم
میم‌ به باور بسیاری، مهم‌ترین و اثرگذارترین پدیده دنیای مجازی است. دلایل زیادی برای محبوبیت میم‌ها وجود دارد، در ادامه به پنج مورد از مهم‌ترین‌هایشان اشاره کرده‌ایم.
از چیزی حرف می‌زنند که به آن احساس نزدیکی می‌کنیم
این مهم‌ترین عاملی است که باعث می‌شود برخی از میم‌ها را دوست داشته باشیم و برخی دیگر از آن‌ها را نه. مثلا یک دانشجوی تنبل از میم‌هایی که با ولنگاری زندگی دانشجویی شوخی کرده، ارتباط برقرار می‌کند. یا کسی که در محیط کارش دچار مشکلات ارتباطی با همکارانش است، از تماشای میم‌هایی که با همکارهای غیرقابل ‌تحمل شوخی کرده، لذت می‌برد. تجربیات ما و پیشینه زندگی‌مان تعیین می‌کند که با کدام دسته از میم‌ها می‌توانیم ارتباط خاص‌تری بگیریم، بااین‌حال حتی اگر با محتوای میم‌ها هم ارتباط چندانی برقرار نکنیم، می‌توانیم طنازی آن‌ها را تحسین کنیم.

از آن‌ها برای برقراری ارتباط در سطوح متفاوت‌تر استفاده می‌کنیم
هیچ‌چیز نمی‌تواند به اندازه فرستادن یک میم خنده‌دار درباره زندگی دانشجویی، ارتباط ما را با هم‌دانشگاهی‌هایمان بهبود بدهد. از طریق این میم‌ها به جای رد و بدل کردن پیام‌های متنی ساده با دوستان و آشنایان، می‌توانیم شکل جدیدی از ارتباطات را تجربه کنیم که به صمیمیت بیشتری منجر می‌شود.

دریچه جدیدی را رو به خلاقیت پیش روی ما باز می‌کنند
از وقتی میم‌ها به زندگی ما پا گذاشته‌اند، راه‌های جدیدی را برای بروز خلاقیت در اختیار ما قرار داده‌اند. حالا هر چیزی، از یک مسابقه فوتبال گرفته تا یک سریال تلویزیونی می‌تواند زمینه‌ساز محبوبیت ما در شبکه‌های اجتماعی به عنوان یک فرد طناز خلاق باشد.

فرم جدید کارتون‌ها هستند
میم‌ها اغلب کارتون‌ها و طرح‌های کاریکاتوری را زیر سایه خود قرار داده‌اند. شاید از نظر کیفیت طراحی با کارتون‌های منتشر‌شده در روزنامه‌ها و فضای مجازی برابری نکنند، اما از نظر اثرگذاری قطعا از اغلب آن‌ها پیشی گرفته‌اند.

باعث می‌شوند احساس بهتری داشته باشیم
میم‌ها با هر هدفی که طراحی شوند و هر موضوعی را که هدف قرار بدهند، برای اغلب آدم‌ها جذاب‌اند. اغلب کاربران فضای مجازی پیام آن‌ها را به‌راحتی دریافت می‌کنند و از آن لذت می‌برند.

شماره ۷۰۸