وقتی کتاب‌خانه‌ها و کتاب‌خوان‌ها سر از شبکه‌های اجتماعی درمی‌آورند
نسیم بنایی
آن‌ها که عاشق جمله‌های مختصر و مفید هستند، به توییتر می‌روند و استاتوس می‌خوانند؛ آن دسته دیگر که به دنبال عکس‌بازی هستند، به اینستاگرام می‌روند و عکس می‌بینند؛ عده محدودی به آپارات می‌روند و فیلم تماشا می‌کنند؛ عده نامحدودی هم به تلگرام می‌روند و خبر می‌خوانند؛ قدیمی‌ترها هم لابد هم‌چنان به فیس‌بوک می‌روند و سرگرم می‌شوند. اما فرهیخته‌ترین‌ها به کتاب‌خانه می‌روند و کتاب می‌خوانند. البته نیازی نیست به کتاب‌خانه‌های قدیمی بروند و پشت میز و صندلی‌هایی که گاهی به اثر هنریِ خوانندگان غیرفرهیخته تبدیل شده، بنشینند تا بتوانند در محیطی جمعی، کتاب بخوانند. جمع فرهیختگانِ اهل کتاب هم می‌تواند در دنیای مجازی «جمع» شود. این اتفاق مبارک چند سالی است که رخ داده و تعداد زیادی از جامعه دوست‌داران کتاب را دور هم جمع کرده است. زمانی نه‌چندان دور، کرم‌کتاب‌ها می‌گفتند می‌توانید به جای این‌که یک سال از زمان خود را در شبکه‌های اجتماعی به هدر بدهید، بیش از ۲۰۰کتاب بخوانید و به دانش خود بیفزایید. اما حالا زمانه عوض شده؛ حالا دیگر کرم‌کتاب‌ها هم دائم در شبکه‌های اجتماعی می‌لولند، به یکدیگر کتاب توصیه می‌کنند، در مورد کتاب‌هایی که خوانده‌اند، نظر می‌دهند، بخش‌هایی از کتاب مورد علاقه خود را به اشتراک می‌گذارند و این‌گونه دنیای کتاب‌های خواندنیِ خود را به دنیای مدرن مجازی گره می‌زنند. شاید تا یک دهه پیش، شبکه‌های اجتماعی قاتل کتاب‌ها و کتاب‌خوان‌ها به شمار می‌آمدند، اما این روزها همین شبکه‌های اجتماعی نیز می‌توانند عطر کاغذ از جنس مجازی به خود بگیرند و شیفتگان کتاب را با خود سرگرم کنند. آدم‌های خلاق و باهوش برای آن دسته از افراد که هم می‌خواهند کتاب بخوانند و هم می‌خواهند در شبکه‌های اجتماعی حضور داشته باشند، یک فکر بکر کرده‌اند. کرم‌کتاب‌ها به جای این‌که در کنجِ خاک‌خورده کتاب‌خانه‌های حقیقی در تنهایی و عزلت کتاب بخوانند و در دنیای کتاب‌های خود غرق شوند، می‌توانند به شبکه‌های اجتماعی مخصوص کتاب‌خوانی بروند و دیگران را در دنیای کتاب‌های خود شریک کنند و هم‌زمان در دنیای بقیه کتاب‌خوان‌ها شریک شوند. در عصر شبکه‌های اجتماعی، کرم‌کتاب‌ها هم می‌توانند مجازی شوند؛ چراکه نه؟
خواندنی‌های خوب در «گودریدز»
«با کتاب مورد علاقه بعدی‌ات آشنا شو!» به محض ورود به شبکه اجتماعی گودریدز (Goodreads) این جمله در برابر چشمان مخاطب قرار می‌گیرد. گوشه آن نوشته: «تازه‌وارد هستید؟ یک حساب کاربری رایگان بسازید و عضو شوید!» گوشه‌وکنار این شبکه اجتماعی با تصویر کتاب‌ها طراحی شده است؛ در یک بخش کاربران آن‌لاین دیده می‌شوند و در بخش دیگر کتاب‌های خواندنی که هر کسی به دوستان مجازی‌اش توصیه کرده است، به چشم می‌خورد. چند بخش جذاب دیگر نیز در این شبکه اجتماعی وجود دارد که کاربران کتاب‌خوان را حسابی با خود سرگرم کرده است. یکی از این بخش‌ها، بخش کوییز یا آزمون است. در این بخش افراد کتابی را می‌خوانند و سپس به پرسش‌هایی در زمینه آن کتاب پاسخ می‌دهند. در پایان این آزمون هم اگر امتیاز خوبی بگیرند، جایزه‌ای دریافت خواهند کرد که هرچند ممکن است ارزش آن به اندازه کارت هزارآفرین سوم دبستان باشد، اما ذوق و انگیزه دل‌نشینی در مخاطبان کتاب‌خوان ایجاد می‌کند. اما این تنها بخش جذاب و سرگرم‌کننده گودریدز نیست. در بخش نقل‌قول‌ها هر کسی نقل‌قولی از داخل کتابی که خوانده انتخاب می‌کند و با دیگران به اشتراک می‌گذارد. بقیه هم می‌توانند به رسم معمول شبکه‌های اجتماعی، آن نقل‌قول را لایک کنند. درنهایت جذاب‌ترین بخش در گودریدز، بخشی است که کاربران می‌توانند در مورد کتابی که خوانده‌اند، بحث و گفت‌وگو کنند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های گودریدز این است که راهی برای برقراری ارتباط میان خوانندگان و نویسنده کتاب‌ها برقرار می‌کند. درواقع نویسندگان هم می‌توانند برای این‌که مخاطب خود را راحت‌تر بشناسند، از این شبکه اجتماعی بهره بگیرند. گودریدز یکی از برترین شبکه‌های اجتماعی در زمینه کتاب‌خوانی است که چند سال پیش شبکه اجتماعی «شلفاری» نیز با آن ادغام شد. عمر این شبکه اجتماعی تقریبا یک دهه است و هرچه پیرتر می‌شود، تعداد مخاطبان آن نیز بیشتر می‌شود، اما درعین‌حال رقبای آن نیز به بازار می‌آیند و سعی می‌کنند این کتاب‌خانه پیرِ مجازی را از میدان رقابت به در کنند. البته گودریدز هم به دنبال راه‌هایی برای ادامه حیات خودش است. قضیه از این قرار است که این شبکه‌های مجازی راه‌هایی برای خواندن کتاب‌های مجازی پیدا کرده‌اند که یکی از آن‌ها فروش کتاب‌های الکترونیکی (EBook) است. در بخش پایانی گودریدز مغازه کوچکی دیده می‌شود که کتاب‌ها را با ۸۰ درصد تخفیف برای فروش به کاربران گذاشته است؛ کاربران می‌توانند کتاب‌های اصلی را با تخفیف به صورت الکترونیکی دریافت کنند. به همین خاطر است که این شبکه‌های اجتماعی جزو مشوق‌های اصلی برای خواندن کتاب‌های الکترونیکی و درنتیجه به نوعی رقیب کتاب‌های چاپی به شمار می‌آیند. ظاهرا نیت این شبکه‌های اجتماعی خیر است و سعی دارند مخاطبان کتاب‌خوان را با خود سرگرم کنند، اما در عین‌حال با اقداماتی نظیر فروش کتاب‌های الکترونیکی، تیشه به ریشه کتاب‌های چاپی نیز می‌زنند و ناخواسته ضررهایی هم برای نویسندگان و اهالی کتاب دارند.
اسکریبد یا نت‌فلیکسِ کتاب‌خوانی
۸۰ میلیون تنها برابر با جمعیت ایران نیست، بلکه تعداد کاربران «اسکریبد» (Scribd) نیز همین رقم است. شاید کمی رویایی به نظر بیاید که قریب به ۱۰۰میلیون نفر در یک کتاب‌خانه دیجیتال عضو باشند، اما در مورد اسکریبد این رویا محقق شده است. البته این کتاب‌خانه دیجیتال از مارس ۲۰۰۷ راه‌اندازی شده و تاکنون با فراز و نشیب‌های بسیاری همراه شده است، اما تعداد زیاد کاربرانش باعث شده لقب «نت‌فلیکس کتاب‌ها» را به خود بگیرد. اسکریبد بزرگ‌ترین کلوب کتاب‌خوانی روی زمین است؛ همه می‌توانند در آن عضو شوند و از هر موضوع قابل تصوری یک بحث داغ و آتشین بسازند. یکی از ویژگی‌های مهم اسکریبد این است که کتاب‌های صوتی و گویا در اختیار مخاطبان خود قرار می‌دهد. سیستم کتاب‌های گویا از نوامبر ۲۰۱۴ در اسکریبد راه‌اندازی شد و با استقبال «کتاب‌گوش‌کن‌ها» همراه شد. حالا اسکریبد گنجینه‌ای عظیم از کتاب‌های سخن‌گو است، کتاب‌هایی که با مخاطبان خود حرف می‌زنند. کمی بعد از کتاب‌های گویا، نوبت به کمیک‌استریپ‌ها رسید. از فوریه ۲۰۱۵، کاربران این شبکه اجتماعی می‌توانند به بیش از ۱۰هزار کمیک‌استریپ جذاب دسترسی داشته باشند. اسکریبد با تمام خوبی‌هایش، جنجال‌ها و حاشیه‌های بسیاری نیز داشته است. نمونه‌اش اتهاماتی که از سوی نویسندگان در زمینه دزیدن حق کپی‌رایت آثار آن‌ها به این شرکت وارد شده و ضربه‌هایی نیز به کسب‌وکار آن وارد کرده است. به‌هرحال اسکریبد بیش از ۸۰ میلیون کاربر وفادار دارد و این یعنی ارتشی به اندازه یک کشور پشت آن است؛ ارتشی که همگی اهل کتاب و کتاب‌خوانی هستند.
در کاپیا با هم بخوانیم
«اگر کتابی ارزش خواندن دارد، پس ارزش بحث کردن هم دارد.» این ایده اصلی‌ای است که در کانون شبکه اجتماعی کاپیا (Copia) قرار دارد. درواقع کاپیا جایی است که مخاطب می‌تواند هر دو کار را انجام بدهد؛ یعنی هم می‌تواند کتابی را پیدا کند که ارزش خواندن داشته باشد و هم می‌تواند پس از خواندن کتاب، با دیگران درباره آن بحث کند. در کاپیا قرار است همه کارها با یکدیگر انجام شود؛ یعنی همه با هم می‌خوانند، با هم گوش می‌دهند، با هم می‌بینند و با هم یاد می‌گیرند. این معنای حقیقی شبکه اجتماعیِ کتاب‌خوانی است که کاپیا آن را محقق کرده است. نکته جالب در مورد این شبکه اجتماعی، قرار گرفتن نویسنده در کنار خواننده است. درواقع آن‌طور که تحلیل‌گر هافینگتن‌پست نیز نوشته، این شبکه اجتماعی مانند بسیاری از دیگر شبکه‌های اجتماعی کتاب‌خوانی، مرز میان نویسنده و خواننده را از میان برمی‌دارد که این مسئله می‌تواند روی جریان قصه‌گویی نیز در آینده تاثیر بگذارد. یکی از نمونه‌های بزرگ این اتفاق، جی‌کی رولینگ، نویسنده مجموعه معروف «هری پاتر»، است که در شبکه‌های اجتماعی با مخاطبان در ارتباط بود و جزئیاتی از قصه را در اختیار دنبال‌کنندگان خود در فضای مجازی قرار می‌داد. این نمونه کوچک به‌خوبی نشان می‌دهد که چطور جریان کتاب‌نویسی و قصه‌گویی از شبکه‌های اجتماعی نیز تاثیر می‌پذیرد. برخلاف گذشته که نویسنده موجودی ناشناس بود که کسی نمی‌توانست چهره و ظاهر او را تصور کند، این روزها مخاطبان جزئیات زندگی نویسنده محبوب خود را می‌دانند و او را در شبکه‌های اجتماعی مخصوص کتاب‌خوانی دنبال می‌کنند. بسیاری از نویسندگان اقرار کرده‌اند که این جریان روی فرایند نویسندگی آن‌ها اثرگذار بوده است. اما این جریانی نیست که تنها در کاپیا رخ داده باشد، بسیاری از دیگر شبکه‌های اجتماعی نیز با این مسئله روبه‌رو هستند.
سرحال شدن با بوک‌پرک
یک بنگاه معاملاتی است، اما بنگاهی که به جای ماشین و ملک، کتاب در آن معامله می‌شود. بوک‌پِرک (Bookperk) درحقیقت نوعی سایت، مخصوص عشاق کتاب است. برای نخستین بار خوانندگان از طریق این سایت موفق شدند کتاب‌های مورد علاقه خود را با یکدیگر ردوبدل کنند. هرچند این محیط برای کتاب‌خوانی طراحی شده، اما هدف اصلی آن خرید و فروش کتاب است. در گوشه‌ای از وبسایت بوک‌پِرک نوشته شده: «با خرید کتاب‌های الکترونیکی تا ۸۳ درصد صرفه‌جویی کنید.» اکثر کتاب‌هایی آن‌لاینی که در این شبکه اجتماعی به فروش می‌رسد، زیر دو دلار است. گاهی تخفیف‌های ویژه و وسوسه‌برانگیزی برای برخی کتاب‌ها دیده می‌شود که نمی‌توان از آن‌ها چشم‌پوشی کرد. کاربران در بوک‌پرک این فرصت را دارند که در برخی مسابقه‌ها نیز شرکت کنند و جایزه آن‌ها چیزی نخواهد بود جز کتاب‌های مورد علاقه‌شان. بوک‌پرکی‌ها با فعالیت‌های خود شکل جدیدی به بازار کتاب داده‌اند و به نظر می‌رسد در آینده بسیار تاثیرگذار باشند. آن‌ها به همراه خود، موجی را نیز به راه انداخته‌اند که تمام تمرکز خود را روی بازار کتاب قرار داده و مشتری‌های وفادار کتاب‌خوان را در دنیای مجازی می‌قاپد.
سرزمین مجازی کتاب‌ها
خیلی وقت پیش نبود که سی‌ان‌ان در تیتری بزرگ نوشت: «شبکه‌های اجتماعی، عادت کتاب‌خوانی را در میان مردم کشته‌اند.» اما حالا کرم‌کتاب‌ها ثابت کرده‌اند که نسبت به کتاب وفادارتر از این هستند که با یک فوتِ دنیای مجازی آن را رها کنند. آن‌ها سرزمینی مجازی برای کتاب‌ها و کتاب‌خوان‌ها به پا کرده‌اند و در آن سلطنت می‌کنند. آن دستهای که به دنبال قصه و داستان هستند، می‌توانند به سرزمین کتاب بوک‌کانتری (book country) سفر کنند. بهترین قصه‌ها و داستان‌ها را با دیگران می‌خوانند و بعد از این‌که با دیگران در لذت کتاب‌خوانی شریک شدند، در مورد جزئیات آن با یکدیگر بحث و گفت‌وگو می‌کنند. شبکه‌های اجتماعی نظیر این‌ها کم نیست. این‌ریدز (inReads) یکی دیگر از شبکه‌های اجتماعی است که به محل تلاقی کتاب، فرهنگ و تکنولوژی تبدیل شده است. نوک‌فرندز (Nook Friends) یکی دیگر از شبکه‌های اجتماعی است که آن دسته که عاشقِ خواندن هستند می‌توانند در آن با افرادی مانند خود دوست شوند و در مورد کتاب‌های مورد علاقه‌شان گپ بزنند. حتی آن‌ها که دائم سرشان در گوشی‌های تلفن همراهشان است، اپلیکشین‌های کتاب‌خوانی را روی گوشی خود نصب کرده‌اند و از قافله کتاب‌خوان‌ها عقب نمی‌مانند. یکی طاقچه را روی گوشی خود نصب می‌کند و دیگری از پلی‌بوک و آمازون‌کیندل استفاده می‌کند. در عصری که شبکه‌های اجتماعی سطح خواندنی‌های عموم مردم را به متن‌های کوتاه نامعتبر تقلیل داده، عده‌ای تلاش کرده‌اند با شبکه‌های اجتماعی موثر، روح کتاب و کتاب‌خوانی را در میان مردم زنده نگه دارند. آن‌ها به جای این‌که کتاب‌خوان‌ها را از سر زدن به شبکه‌های اجتماعی منع کنند، آن‌ها را تشویق می‌کنند که حضور مجازی داشته باشند و با دیگر افراد در دنیای مجازی ارتباط برقرار کنند؛ زمینه ارتباط آن‌ها را با نویسندگان فراهم کرده‌اند و روی جریان داستان‌نویسی تاثیر گذاشته‌اند. کرم‌کتاب‌های مجازی ثابت کرده‌اند که برای فرهیخته‌های کتاب‌خوانِ واقعی، هر تهدیدی می‌تواند به یک فرصت بزرگ تبدیل شود. حتی شبکه‌های اجتماعی مخرب می‌توانند به یک کتاب‌خانه دنج تبدیل شوند که میلیون‌ها خوره کتاب در آن به جان کتاب‌ها افتاده‌اند و با یکدیگر از کتاب‌خوانی لذت می‌برند.
شماره ۷۱۳
