ناظران سینمایی نمیدانند با جهان عیاری چه کنند؟
عسل آذرپور
غروب یک جمعه پاییزی دبیر جشنواره در حیاط موزه سینما رو به شبکه خبر تلویزیون و برای چند خبرنگار معدود خواند!… ۱۸ فیلم برای حضور در جشنواره فیلم فجر انتخاب شده بودند. اما آنچه جالب توجه بود، نام فیلم‌هایی بود که در فهرست دبیر حضور نداشتند. برای همه، فهرستی که قرار بود در جشنواره حضور نداشته باشند، جالب‌تر از مجموع انتخاب‌های هیئت انتخاب جشنواره فیلم فجر بود. فهرستی را که دبیر جشنواره خواند، فهرست بی‌حاشیه و بی‌خطر نام گرفت. قرار بر این بود که همه چیز در آرامش، بدون هیاهو یا ناراحتی احتمالی گروه مخالف اتفاق بیفتد. دبیر نوید داد فجر در سی‌وپنجمین دوره خود بی‌صداترین و شاید منفعل‌ترین دوره خود را بگذراند!
داستان کارگردانی با هفت سال توقیف!
از میان همه فیلم‌های متقاضی حضور در جشنواره فیلم فجر شاید یکی از عجیب‌ترین داستان‌ها متعلق به کیانوش عیاری باشد. همان که حالا هفت سالی می‌شود که فیلم می‌سازد و نمی‌سازد، پروانه نمایش می‌گیرد و نمی‌گیرد، فیلم‌ساز مورد قبول هست و نیست! تا یک سال پیش نام کیانوش عیاری همراه با «خانه پدری» عجین شده بود؛ همان فیلمی که هنوز بسیاری آرزوی دیدنش را دارند. عیاری و توقیف شش ساله «خانه پدری» از سال گذشته وارد فاز جدیدی شد. نام فیلم جدید که آمد، عیاری نیز وارد هفتمین سال بی‌نصیبی‌اش از پرده نقره‌ای شد!
همه چیز در «خانه پدری» آغاز شد
شش سال از آن روزی که خبر پایان فیلم‌برداری «خانه پدری» منتشر شد، می‌گذرد. شش سالی که این فیلم منتظر بود تا به اکران عمومی برسد، اما با مخالفت کامل برای پخش نسخه کامل روبه‌رو شد. آن هم مخالفت دیرهنگامی که بعد از دریافت مجوز نمایش و اکران در جشنواره فیلم فجر اتفاق افتاد. در تمام طول این سال‌ها فیلم کیانوش عیاری یکی از مهم‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران بود که نتوانست حتی از وزارت فرهنگ و ارشاد دولت تدبیر و امید نیز مجوز بگیرد؛ و فیلم توقیفی دو دولت شناخته شد. اگرچه این فیلم تنها نماند و در عرض سه سال فیلم‌های متعددی در کنارش قرار گرفتند و به این ترتیب طولانی‌ترین فهرست فیلم‌های توقیفی دستاورد وزارت ارشاد دولت امید ایجاد شد.
پنج سال بعد عیاری روی «کاناپه» نشست
کیانوش عیاری اما نه مثل فیلم‌سازانی که در دولت قبلی منتظر پایان ریاست جمهور بودند منتظر ماند و نه مثل آنان که رویه خود را تغییر دادند تا در سینما بمانند. او به فکر ساخت فیلم دیگری افتاد. «چاله و چوله» فیلمی برای کودک و نوجوان که نیازمند حمایت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود. سال گذشته زمان برای آغاز فیلم‌برداری اعلام شد، اما عدم مشارکت و حمایت کانون پرورش فکری باعث شد این تاریخ به دست فراموشی سپرده شود و درنهایت عیاری از ساخت این فیلم بگذرد. هم‌زمان با منتفی شدن این فیلم، عیاری از آغاز یک پروژه دیگر خبر داد؛ «کاناپه». بازیگرانش ترکیب جذاب آن روزها بود. شهرزاد و قباد سریال «شهرزاد» هر دو به این فیلم دعوت شده بودند. خبر فیلم عیاری که قرار بود داستان یک کاناپه و ماجراهایی را که ایجاد می‌کند تعریف کند، به‌سرعت پخش می‌شود. عیاری در گفت‌وگوی نخست خود می‌گوید فیلمنامه را خودش نوشته، مشغول بازنویسی است و مراحل پیش‌تولید را می‌گذراند. بسیاری منتظر بودند که فیلم تازه عیاری به جشنواره سی‌وچهارم برسد، تا یاد حضور «خانه پدری» را زنده کند. اما این فیلم با طمأنینه خاص کارگردان به‌آرامی حرکت کرد تا برای جشنواره سی‌وپنجم آماده شود. خیلی زود شهاب حسینی و ترانه علیدوستی از حضور در پروژه عیاری انصراف دادند. عیاری پنج سال و ۱۰ ماه پس از آخرین روز فیلم‌برداری «خانه پدری» بار دیگر دوربین خود را روشن کرد تا فیلمی بسازد به یاد استاد کیارستمی؛ اتفاقی که پس از فوت عباس کیارستمی رسم شد و عیاری می‌گوید می‌خواهد با این رسم و مد همراه باشد، پس فیلمش را به یاد او می‌سازد تا حداقلی باشد از پاسداشت یک فیلم‌ساز نسبت به کیارستمی.
فیلم‌ساز از معیار پذیرش در فجر مطمئن است!
یک ماه مانده به جشنواره فیلم فجر؛ شایعاتی از عدم حضور فیلم جدید عیاری به گوش می‌رسد، درحالی‌که هنوز فیلم به دبیرخانه جشنواره تحویل داده نشده و هیئت انتخاب آن را ندیده‌اند. عیاری شایعات را تکذیب می‌کند و این‌بار از فیلمش مطمئن است. از نظر او «کاناپه» داستان امروز جامعه است. داستان انسان امروز که مطمئنا به مشکل برنمی‌خورد.
هیئت نظارتی باز هم عیاری را انتخاب نکرد
سرانجام فیلم به دبیرخانه جشنواره تحویل شد و مثل سایرین منتظر نظر آخر هیئت داوران جشنواره سی‌وپنجم برای حضور ماند. سیدضیاء هاشمی، نرگس آبیار، حسین کرمی، شهاب اسفندیاری، عماد افروغ و حجت‌الاسلام طه مرقاتی شش عضو هیئت انتخاب بودند که مجموع فیلم‌های رسیده به دبیرخانه جشنواره را مورد بازبینی قرار دادند. انتشار نام اعضای هیئت انتخاب اولین مسئله برای تردید نسبت به حضور برخی فیلم‌ها مثل «کاناپه» در جریان جشنواره فیلم فجر بود. این ترکیب بیش از آن‌که سینمایی باشند، مجموعی از نگاه‌های سخت‌گیر، محافظه‌کار و صاحب ممیزی‌های لازم و غیرلازم بودند که برای ایجاد اطمینان از عدم وجود حاشیه در جریان برگزاری جشنواره خبر می‌دادند. سرانجام کار نیز همان شد که تصور می‌رفت. بی‌خطرترین فیلم‌ها به لحاظ مضمونی، بی‌بحث‌ترین آثار از نظر صاحب اثر انتخاب شدند. انتخاب‌ها را غروب یک جمعه پاییزی دبیر جشنواره در حیاط موزه سینما رو به شبکه خبر تلویزیون و برای چند خبرنگار معدود خواند! فهرست ۱۸ تایی که به پایان رسید، جای خالی آن‌ها که نبودند، بیشتر به چشم آمد. «کاناپه» یکی از همان‌هایی بود که نتوانسته بود نظر هیئت انتخاب را برای حضور جلب کند!
«کاناپه» فراتر از حدود تصمیم‌گیری هیئت
این‌بار هم «کاناپه» تنها نبود. فیلم‌های فیلم‌سازان بزرگی خارج از فهرست انتخاب مانده بودند، اما وقتی زمان به اعلام دلایل رسید، اوضاع باز هم برای «کاناپه» کمی تغییر کرد. نخستین پاسخ به عدم حضور را دبیر جشنواره داد. یک جمله؛ «به دلیل موضوع خاص این فیلم باید مراجع بالاتر از هیئت انتخاب و جشنواره فیلم فجر درباره آن تصمیم بگیرند.»
واقع‌بینی عیاری؛ می‌دانستم به فجر نمی‌روم!
با وجود این اتفاق و اظهارنظر اما باز هم کیانوش عیاری واکنشی متفاوت داشت. او از تصمیم هیئت انتخاب و کنار گذاشته شدن فیلمش متعجب نشد. «من از ابتدا می‌دانستم که این فیلم برای بخش جایزه انتخاب نخواهد شد.» عیاری که یک ماه قبل از حضور فیلمش در جشنواره سخن می‌گوید و شایعات رد شدن آن را تکذیب می‌کند، حالا از اطمینانش برای این تصمیم می‌گوید! عیاری معتقد است روزی که تصمیم گرفت حجاب معمول و متعارف برای زنان در سینمای ایران را با کلاه‌گیس تغییر دهد، می‌دانست که فیلم در جشنواره فیلم فجر حضور نخواهد داشت. عیاری می‌گوید: «شش بازیگر خانم در «کاناپه» ایفای نقش کرده‌اند، همه آن‌ها موهایشان را با نمره چهار کوتاه کردند. در تمام سکانس‌های فیلم با کلاه‌گیس هستند و پوشش خاصی ندارند. می‌دانستم که این انتخاب باعث کنار گذاشته‌شدن فیلمم می‌شود. با علم به این موضوع فیلم را ساخته‌ام.»
این‌بار واقع‌گرایی فیلم‌ساز دردسرساز شد!
اما ساختارشکنی متفاوت عیاری که ریشه در روحیه فیلم‌سازی او دارد، این‌بار از یک واقع‌گرایی می‌رسد. او جایی در توضیح رسیدن به این نتیجه می‌گوید: «واقع‌گرایی من را به اینجا رسانده. دیگر توانش را ندارم. در «روزگار قریب» از آبدارچی پروژه هم خجالت می‌کشیدم که دارم پرستارهای دهه ۵۰ را با مقنعه تصویر می‌کنم.» همین واقع‌گرایی حقیقت عدم حضور در جشنواره را نیز برایش روشن می‌کند. «هیچ اعتراضی به این موضوع ندارم. منتظرم آن‌ها به من اعتراض کنند که چرا بازیگران خانم را بدون روسری جلوی دوربین فرستاده‌ام.» عیاری این‌بار حتی نسبت به راه نیافتن به جشنواره یا حتی عدم امکان نمایش فیلمش نگران هم نیست. او معتقد است که پای تصمیمی که گرفته می‌ایستد حتی اگر این فیلم در کنار «خانه پدری» برای همیشه آرشیو شود! عیاری معتقد است دیگر هیچ فیلم سینمایی نخواهد ساخت که زنانش در خلوت و مقابل محارم خود روسری بر سر داشته باشند! هرچند که او با وجود علم به امکان عدم حضورش، زمانی که این سخنان را می‌گوید تاکید می‌کند که سر بازیگران زن فیلم تراشیده شده تا مشخص باشد که برای آن‌ها از کلاه گیس استفاده شده است. حالا که چند ساعت از اعلام نتایج انتخاب گذشته، باید صبر کنیم شاید اتفاقات تازه‌ای رخ دهد!
هیئت انتخاب اعتراف می‌کند؛
حکم بالاتر لازم است
برخلاف انتظار عیاری در صبر و تغییر احتمالی نتیجه، عماد افروغ یکی از اعضای هیئت انتخاب بار دیگر به عدم حضور این فیلم در جشنواره تاکید کرد. افروغ حتی سخن دبیر جشنواره درخصوص مراجع بالاتر را معنی کرد و گفت: «کاناپه» نیاز به حکم بالاتر دارد. هرچند بنا به گفته شبنم عرفی‌نژاد دستیار کیانوش عیاری، آنچه درنهایت به عنوان مشکل فیلم برای عدم حضورش در جشنواره فیلم فجر اعلام شده است، شباهت این اثر به آثار تلویزیونی و دوری از کیفیت سینمایی بوده است!
سینمایی که به عیاری مدیون است،
اما از پس دین‌اش برنمی‌آید
عرفی‌نژاد که بعد از همراهی چندین ساله با عیاری سرانجام خود نیز فیلم‌سازی را امتحان کرد، درخصوص این توضیح هیئت انتخاب نگاهی به کارنامه کیانوش عیاری می‌اندازد و می‌نویسد: «وقتی سینمای ایران در ملودرام‌های تهوع‌آور غوطه می‌خورد عیاری با «آن سوی آتش» در جشنواره‌های معتبر دنیا می‌گشت و نام سینمای ایران را بر زبان‌ها می‌انداخت، وقتی تلویزیون با سریال‌های بی‌سروته راه را برای شبکه‌های فارسی وان و جم باز می‌کرد، عیاری با روزگار قریب فصل جدیدی در تلویزیون آغاز کرد.»
این مثال‌ها، تنها گوشه‌ای از ۳۷ سال فیلم‌سازی کیانوش عیاری است. از آن روز که «تنوره دیو» و «شبح کژدم» را ساخت و فصل تازه‌ای در سینمای دهه ۶۰ ایران آغاز کرد تا روزی که «خانه پدری» به دلیل روایتی واقعی، صریح و بی‌پرده از ۹۰ سال پیش ایران محکوم به توقیف می‌شود. بی‌تردید عیاری در تک‌تک آثار خود روشنگری و جهان‌بینی متفاوت فیلم‌ساز را همراه داشته، آنچه بر پایه تفکر و شناخت کامل از اطراف فیلم‌ساز در اثر نمود پیدا می‌کرده است. روزگاری این روشنگری و شجاعت بیان واقعیات افتخاری برای سینما محسوب می‌شد، و امروز ترسی بر بدنه نحیفش می‌اندازد که مجموع هیئت متشکل از نگاه‌های محافظه‌کار، آشنا به خط قرمزها و ممیزی‌های لازمه فضای فعلی جامعه را نیز بی‌دفاع می‌کند تا حکم بالاتر را سرانجام تصمیم گیری معرفی کنند. با وجودی که «کاناپه» نه تصویری از مقدسات دارد و نه ردی از سیاه‌نمایی؛ «کاناپه» تنها جرمش انطباق با واقعیت است. واقعیتی که از نگاه و شناخت چهار دهه فیلم‌سازی می‌آید.
شماره ۶۹۳
خرید نسخه الکترونیک از طاقچه و فیدیبو
