به مناسبت ۱۳۵ سالگی نمایشنامه «پدر» آگوست استریندبرگ
مردها که بچه ندارند
فیلم‌بین‌های زیادی، این یکی دو ساله، با متأخرترین «پدر» ادبیات نمایشی آشنا شده‌اند. نمایشنامه «پدر» فلوریان زلر، که خودش آن را به فیلم هم برگرداند. نوشته زلر نه اولین «پدر» ادبیات نمایشی بود و احتمالا نه بهترینش. نمونه نقض همچین ادعاهایی را آگوست استریندبرگ، نویسنده بزرگ سوئدی، نزدیک یک قرن و نیم قبل نوشته است.
نمایشنامه استریندبرگ، در نگاه نخست یکی از ضدزن‌ترین نمایشنامه‌های تاریخ است. عده بسیاری معتقدند او «پدر» را در واکنش به نمایشنامه‌های هنریک ایبسن، نمایشنامه‌نویس نروژی نوشت که رقیب او در نمایشنامه‌نویسی مدرن به حساب می‌آمد و علم احقاق حقوق زنان را برداشته بود. بااین‌حال، کسانی هم هستند که خیلی ساده‌تر، فکر می‌کنند نمایشنامه «پدر» بازتاب جدایی استریندبرگ از همسر اشراف‌زاده‌اش است که منجر به جدایی او از دخترش هم شد.
نمایشنامه پدر
«پدر» نمایشنامه‌ای است در سه پرده، درباره سروان سال‌خورده‌ای که می‌خواهد دخترش را برای دور شدن از محیط عقب‌مانده و سنتی حاکم بر خانه به آموزشگاهی مدرن بفرستد، اما همسرش که به دختر وابسته است، مخالف این کار است. قانون حق تعیین تکلیف را به پدر داده است، مگر این‌که ثابت شود مجنون است. و این همان راهی است که زن در پیش می‌گیرد.
در روند وقایع نمایشنامه و تلاش‌های زن برای دیوانه نشان دادن یا دیوانه کردن شوهرش، سروان رفته رفته متوجه می‌شود که تمام زنان زندگی‌اش برای او چیزی جز فلاکت و اندوه به بار نیاورده‌اند. جمله شیطنت‌آمیز همسرش درباره این‌که «امروز دیگر کسی نمی‌تواند مطمئن باشد پدر یک بچه کیست»، دست آخر او را به این باور می‌رساند که زنان آینده را تسخیر کرده‌اند، چون همه فرزندان در واقعیت به زنان تعلق دارند، نه به پدرانشان.
سروان در اواخر نمایشنامه، وقتی لباس مجانین را به تن دارد و در آستانه سکته کردن است، همسرش را به اومفال تشبیه می‌کند. اومفال ملکه لیدیا در اساطیر یونانی است که هرکول را واداشت سلاحش را کنار بگذارد و نخ‌ریسی کند. در زمان استریندبرگ میان مجامع ضدفمینیستی، اصطلاح اومفال محبوبیت زیادی پیدا کرد.
علی‌رغم نگاه ضدزنانه استریندبرگ در این نوشته، او هرگز محبوب مجامع سنتی نبود. او یکی از پیش‌گامان ادبیات مدرن و تئاتر مدرن به حساب می‌آمد. همین نمایشنامه از نمونه‌های درخشان تئاتر ناتورالیستی مدرن به حساب می‌آید و به همین خاطر بارها و بارها روی صحنه رفته است.
اقتباس سینمایی
تنها اقتباس سینمایی مهم از نمایشنامه مربوط به سینمای هند است. قابل پیش‌بینی است که با ندیدن آن چیز زیادی را از دست نمی‌دهید.
ترجمه فارسی
«پدر» بارها و بارها به زبان فارسی برگردانده شده است. اگر اهل گشتن دنبال چاپ‌های قدیمی هستید، ترجمه اصغر رستگار، هنوز هم بهترین ترجمه اثر است، هرچند باقی ترجمه‌ها هم کیفیت قابل قبولی دارند.
نویسنده: ابراهیم قربان‌پور
هفته‌نامه چلچراغ، شماره ۸۷۲
