عسل آذرپور
پرونده ( آخرین فجر دولت ایوبی)
هیاهوی موسوم به جشنواره فیلم فجر، یکی از عادی‌ترین جریاناتی است که هرساله هم سینمای ایران و هم رسانه‌ها به انتظار آن می‌نشینند. آغاز این ماراتن سه ماهه با شروع انتخاب‌های دبیر جشنواره آغاز می‌شود و اوج آن به معرفی هیئت انتخاب بازمی‌گردد. سی‌وپنجمین دوره نیز همین روند را گذراند. هیاهویی که با اعلام نام اعضای هیئت انتخاب و پس از آن اعلام اسامی فیلم‌های پذیرفته‌شده در جشنواره فیلم فجر به اوج خود رسید، اما اگر کمی عقب‌تر بایستید و به جریان‌های این دوره نگاه کنید، اختلافاتی می‌بینید که بنا به چند دلیل مشخص رخ داده است. دلایلی که بنا به منافع شخصی و گروهی نتیجه تصمیمات و اقدامات سه نفر است. درواقع محمد حیدری، دبیر جشنواره فیلم فجر، عماد افروغ، عضو هیئت انتخاب سی‌وپنجمین دوره و درنهایت عباس صالحی‌امیری، وزیر فرهنگ و ارشاد سه عامل اصلی ایجاد و افشای همه آن چیزی بودند که پشت پرده‌ها نماند و امسال خیلی زودتر از آن‌چه باید، عیان شد!
آغاز انتخاب
۱۸ آذرماه، یک خبرگزاری اسامی هیئت انتخاب جشنواره فیلم فجر را منتشر می‌کند. کلید اتفاقات غیرمترقبه و غیرقابل پیش‌بینی زده می‌شود. کسی نمی‌داند این اسامی از کجا به گوش این خبرگزاری رسیده آن‌هم آن‌قدر زود؛ اما داستان لو رفتن نام فیلم‌های جشنواره سی‌وچهارم بار دیگر زنده می‌شود. حیدری پارسال تصمیم گرفت شبانه فهرست نهایی فیلم‌های پذیرفته‌شده را اعلام کند، چون راه دیگری برای حفاظت از آرای هیئت انتخاب تا صبح آخرین جلسه‌شان نداشت! اما امسال ۶ نام اولیه هیئت که اعلام شد (سیدضیاء‌هاشمی، نرگس آبیار، حسین کرمی، عماد افروغ و شهاب اسفندیاری) منجر به تصمیم غیرمترقبه نشد. حیدری با آرامش چیزی نزدیک به یک ماه بعد و بنا به اعلام قبلی‌اش در یک روز سرد زمستانی پرده از اسامی اعضای هیئت انتخاب و فیلم‌های پذیرفته‌شده در سودای سیمرغ برداشت.
هیئت یا هیئت؟!
چهار اسم از ترکیب هفت نفره اعضای هیئت انتخاب جشنواره با خبر زودهنگام هم‌خوانی داشت. سیدضیاء هاشمی تهیه‌کننده، عضو پیشین شورای پروانه نمایش؛ نرگس آبیار، نویسنده، فیلم‌ساز؛ جمال امید، فیلمنامه‌نویس، روزنامه‌نگار؛ عماد افروغ، جامعه‌شناس، مدرس، عضو شورای پروانه نمایش؛ حسین کرمی، مدیر فرهنگی و عضو شورای پروانه نمایش؛ محمدعلی حسین‌نژاد، جامعه‌شناس، زبان‌شناس، تهیه‌کننده؛ و حجت‌الاسلام سیدطاها مرقاتی، مدرس، مدیر فرهنگی، عضو شورای پروانه نمایش.
اعلام اسامی هیئت انتخاب نخستین واکنش‌ها را برای جشنواره سی‌وپنجم به ارمغان آورد. چهار عضو از میان مدیران فرهنگی و با سمت‌های دولتی در میان هیئت انتخابی حضور داشتند که اگرچه با بودجه دولت و به‌عنوان جشنی برای وزارت فرهنگ و ارشاد برگزار می‌شد، اما داعیه استقلال و نگاه غیردولتی و سفارشی داشت. هرچند درخصوص نام سایر اعضای هیئت انتخاب نیز بحث صورت گرفت؛ یکی از مهم‌ترین مباحث عدم حضور نماینده طیف‌های مختلف سینمایی در آن بود. اتفاقی که سال‌ها پیش و بنا به اقتضای تصمیمات هیئت انتخاب از سوی سینما و مدیریت آن پذیرفته شده بود، اما امسال کاملا نادیده گرفته شد.
اما شاید مهم‌ترین نکته درخصوص این هیئت حضور حداکثری افرادی بود که یا اکنون در شورای نظارتی حضور دارند، یا پیش از این در این شورا مشغول بوده‌اند. وجود آنان جرقه نخستینی برای دخالت نظارت مستقیم سازمان سینمایی و حتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در انتخاب فیلم‌ها بود. یک نماینده از هیئت نظارت تبدیل به چهار عضو اصلی هیئت انتخاب شد تا فیلم‌ها در همان بازبینی نخستین خود پس از ساخت، و پیش از نمایش محدود در جشنواره حتی یک بار برای همیشه از صافی بازبین‌ها عبور کنند. تا؛ یک، پس از جشنواره و در صورت عدم دریافت مجوز نمایش مدعی مهر تاییدی نباشند که هیئت انتخاب اجازه ورود به جشنواره به آنها داده است؛ دو، زمینه‌ساز ایجاد حاشیه در جشنواره و بروز اختلاف نظر میان سازمان‌ها، نهادها و مراجع ذیرربط و بی‌ربط و علما در حضور یا عدم‌حضور بر پرده سینما نشوند.
همراه رسانه، افشای تناقضات
هیئت انتخاب و داوری هر جشنواره‌ای در هر جای جهان، ملزم به مخفی نگه داشتن رأی و نظر خودش تا پایان آن رویداد است. اتفاقی که برای جلوگیری از مناقشه و ایجاد تنش و حاشیه رعایت می‌شود. اما امسال یکی از اعضای هیئت انتخاب و شاید شناخته‌شده‌ترین عضو این هیئت این رسم را زیرپا گذاشت. او در طول چند هفته‌ای که از اعلام انتخاب‌هایشان تا آغاز جشنواره فیلم فجر وجود داشت، به‌صورت معمول هر دو یا سه روز یک بار با رسانه‌ای همراه شد و گفت‌وگو کرد. گفت‌وگوهایی که گاه خبر از اتفاقاتی می‌داد که در حد گمانه مانده و حالا با گفته‌های او رنگ واقعیت می‌گرفتند. گرچه همین رفتار افروغ مورد پسند و و حتی قابل تعریف رسانه‌ها قرار گرفت و حتی او در مقابل سایر اعضا که تصمیم داشتند همگی تا آخرین روز برگزاری جشنواره سکوت کنند، مرد شجاع هیئت لقب گرفت. شجاعتی که خیلی زود رنگ افشاگری به خود گرفت!
افروغ که سکوت هیئت انتخاب را می‌شناخت، اعتقاد داشت: «این سکوت اقتضای یک تصمیم جمعی و حساس، آن هم در زمان قبل و حین برگزاری جشنواره دهه مبارک فجر است.» او مرد مناقشه است، نه مرد سکوت؛ و هنوز معتقد است در این سمت و جایگاه سکوت پیشه کرده، وگرنه بیش از این برای همه نظرات و اتهامات پاسخ داشت. «اگر شخصا و خارج از عضویتم در یک هیئت، مورد اتهام و هجمه واقع شوم، در صورت صلاحدید، یقین داشته باشید که به تک تک آنها پاسخ خواهم داد، اما چون تصمیمات جمعی ملاحظات اخلاقی خودش را دارد، فعلا از دادن پاسخ معذورم.»
هیئت انتخاب سرتیتر یک ماهه اخبار
ترکیب اعضای هیئت انتخاب و درنهایت انتخاب فیلم‌هایشان چنان جامعه سینمایی را شگفت‌زده کرده بود که صحبت از این دو تا یک ماه سرتیتر همه اخبار مهم‌ترین رویداد فرهنگی‌ای شده بود که گویی در سی‌وپنجمین دوره هیچ اتفاق مهم دیگری را در خود نداشت! حذف سه فیلم سه کارگردان مهم، داغ‌ترین بحث روزهای نخست بود. اعتراض به حذف فیلم کیانوش عیاری با اختلاف از اعتراض نسبت به حذف فیلم‌های شهرام مکری و مرضیه برومند قرار داشت. همان‌وقت که دبیر می‌گوید این فیلم باید در مراجع بالاتری مورد تصمیم‌گیری قرار گیرد و عضو همیشه ناطق هیئت انتخاب می‌گوید «کاناپه» از لحاظ ساختار و محتوا فیلمی بدون نقص است و جاماندن آن از بخش مسابقه تنها مشکل شرعی (کلاه گیس) دارد. حیدری هم پاسخی مشابه می‌دهد: ایشان (کیانوش عیاری) فیلمی را به جشنواره دادند که تا روز آخر محل بحث هیئت انتخاب بود. شاید درباره این فیلم نگاه‌های مختلفی از سوی مراجع تقلید و بخش‌های مذهبی وجود داشته باشد. در گذشته «خانه پدری» هم نمایش داده نشد. درباره «کاناپه» هم هیئت انتخاب نظرشان این بود که فیلم خوبی است، اما باید درباره‌اش تصمیم‌گیری شود و مورد بررسی دقیق‌تری قرار بگیرد. ما که نمی‌خواهیم فیلم به جشنواره بیاید و خدای ناخواسته توقیف شود». و همین شد که تصمیم درخصوص فیلم عیاری به حکم حکومتی سپرده شد!
افروغ نیز در بخشی از صحبت‌های خود اعلام می‌کند که از موافقان این فیلم است و حتی این فیلم را برای جامعه و دفاع از جایگاه پدر و مظلومیت او ضروری می‌داند. او در توضیح عدم تصمیم‌گیری هیئت انتخاب درخصوص فیلم عیاری هم توضیح این‌چنینی می‌دهد: «بر این باورم که مشکل این فیلم و برخی فیلم‌های مشابه، مانند نمایش تصویر برخی از بزرگان دین در یک جامعه دینی با قواعد و احکام دینی، با حکم حکومتی باید برطرف شود که نیازمند سوالی تفصیلی و دریافت پاسخ تعیین‌کننده است، در غیر این صورت یا باید تمهیدی دیگر اندیشید، یا خود را با ضوابط تعریف‌شده وفق داد. به‌علاوه، این هیئت، از متخصص شرعی انطباق مصادیق با احکام شرع نیز برخوردار بود.»
اما داستان تنها فیلم عیاری و تصمیم کارگردان به نشان دادن موهای زنان بازیگر نیست. فیلم «گلیا» کیوان علی‌محمدی و امید بنکدار، فیلم «هجوم» شهرام مکری و حتی فیلم «ملی و راه نرفته» تهمینه میلانی ازجمله فیلم‌های بیرون‌مانده‌ای بودند که محل بحث قرار گرفتند. محمد حیدری درخصوص بازماندگان دیگر ترجیح داد تصمیم را کامل به‌عهده سلیقه و نگاه هیئت انتخاب بداند. او صراحتا بیان می‌کند: «این فیلم‌ها جز مورد خاصی که به آن اشاره کردم، توسط جشنواره دیده شد. من این فیلم‌ها را ندیده‌ام و نمی‌توانم درباره‌شان صحبت کنم. بخشی از مرحله انتخاب نیز به نوع نگاه و سلیقه آدم‌ها برمی‌گردد و باید به این سلیقه‌ها احترام بگذاریم.» او از مجموع انتخاب‌های هیئت انتخابش دفاع می‌کند؛ همان کاری را که چند روز بعد رئیس سازمان سینمایی هم انجام می‌دهد.
ورود بالاترین رتبه فرهنگی به داستان افشای پشت‌پرده‌های جشنواره
بحث بر سر دلایل انتخاب برخی فیلم‌ها و دلایل بیرون ماندن برخی دیگر بعد از دو هفته هم‌چنان ادامه دارد. گمانه نخست اعلام موضوع یا موضوعات مشخصی به هیئت انتخاب برای حذف است. موضع دیگر سلیقه هیئت انتخاب است که هنوز محل بحث داغ است. این‌بار دبیر جشنواره آغازگر داستانی است از آن‌چه در خفا توصیه شده و اتفاق افتاده. محمد حیدری می‌گوید: «موضوع نمی‌تواند مهم نباشد. چون هیئت انتخاب مجموع فیلم‌ها را دیده‌اند. ما برای جشنواره فجر و سینمای ایران فیلم انتخاب می‌کنیم. ما برای کشور خودمان فیلم می‌سازیم و قطعا آثار باید با ساختارهای سیاسی و اجتماعی هم‌خوانی داشته باشد. موضوع در کنار کیفیت آثار مورد توجه قرار گرفته است.» اما برخلاف گفته دبیر جشنواره، عباس صالحی‌امیری، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، از توصیه‌های صورت گرفته درخصوص جشنواره و اعمال نظرات مستقیم از وزارت‌خانه سخن می‌گوید. صالحی‌امیری که به دیدار مراجع قم رفته، در دیدار با آیت‌اله مکارم شیرازی درخصوص روند جشنواره فیلم فجر چنین می‌گوید: «از ورود ۱۰ فیلم با موضوعات فمینیستی و نامناسب به جشنواره فیلم فجر جلوگیری کردیم.» او در بخشی دیگر به جنبه حمایتی جشنواره اشاره مستقیم می‌کند: «امسال شاهد حضور پررنگ‌تر جوانان انقلاب و ارزشی جامعه هستیم و از این قشر حمایت شده تا جشنواره رنگ‌وبوی انقلابی بیشتری به خود بگیرد.» این گفته وزیر نشان می‌دهد که یکی از خطوط قرمز هیئت انتخاب برای قبول فیلم‌ها موضوع بوده است. نظری که کاملا برخلاف گفته دبیر جشنواره است. جشنواره سی‌وپنجم بنا به شواهد و خلاصه داستان فیلم‌هایی که در آن حضور دارند، جشنواره‌ای با موضوع زنان است. از میان ۳۳ فیلم حاضر در بخش سودای سیمرغ ۱۱ فیلم با موضوع زنان هستند. این در حالی است که چند فیلم به دلیل همین موضوع (فمینیسم و موضوعات نامناسب) از جشنواره کنار گذاشته شدند.
اما یار میانی، سخنی برخلاف گفته وزیر می‌زند. ایوبی که در این دیدارها همراه وزیر و شاهد گفته‌های او بوده است، وجود دخالت در جشنواره را تکذیب می‌کند: «بنده در تمام دیدارهای دیروز و تا ظهر امروز آقای وزیر با علما و مراجع حضور داشتم. هیچ سخنی مبنی بر کوچک‌ترین دخالت در داوری هیئت انتخاب فیلم فجر از ایشان نشنیدم.» این در حالی است که وزیر در بخشی از صحبت‌های خود مستقیم به فیلم «امپراتور جهنم» که دلیل ورود رئیس سازمان سینمایی به مباحثه بود، اشاره می‌کند و می‌گوید: «درخصوص «امپراتور جهنم» نیز تاکید داشته‌ایم که داوری منصفانه‌ای انجام شود؛ حال اگر استادی نمره قبولی به یک فیلم نداد، نمی‌توانیم بگوییم که آن استاد فاسد است. هیچ فیلمی به‌خاطر ارزش‌های انقلاب سانسور نشده است. فیلم «یتیم‌خانه ایران» علاوه بر حمایت‌هایی که انجام شد، زمان بیشتری برای اکران داده شد؛ فیلم «امپراتور جهنم» مشکلی ندارد. ما یک میلیارد تومان برای ساخت آن کمک کردیم؛ بر اساس نظر هیئت انتخاب منتخب جشنواره نشده است.»
این گفته‌ها درحالی رسانه‌ای می‌شود که رئیس سازمان سینمایی معتقد است: «وزیر محترم فرهنگ به‌شدت پای‌بند به ضوابط هستند و اجازه چنین مداخلاتی را به هیچ‌کس نمی‌دهند. شیوه مدیریت ایشان احترام صددرصد به نظر کارشناسی است. در هرصورت اعضای هیئت انتخاب که از شخصیت‌های برجسته‌اند، خود بهترین گواه هستند بر این‌که چنین شبه‌افکنی‌هایی بی‌پایه و بی‌اساس است.»
سینمای اجتماعی ممیزی نخست سینمای ایران
این در حالی است که باز هم گفته‌های عماد افروغ سرنخ دیگری درخصوص ملاحظات را می‌دهد. او در گفت‌وگویی به موضوع حاکم بر فیلم‌های حاضر در جشنواره اشاره می‌کند: «مسائلی چون مفاسد اقتصادی، بی‌کاری و فقر که از دغدغه‌های خود من بوده، در فیلم‌ها وجود داشت و در کنار آن برخی موارد که کمتر درگیر آن بودم نیز تصویر شده بود: موضوعاتی چون تنازعات خانوادگی و سوء‌ظن‌های همسر به شوهر یا برعکس. گاه روابط نامشروعی بوده که فقط حاصل یک سوء‌ظن بوده و زمانی هم واقعا یک روابطه پنهانی وجود داشته است. این‌ها هم بخشی از مسائل موجود در جامعه است که من به واسطه فیلم‌ها بیشتر در جریان آن قرار گرفتم. درواقع نه‌تنها مشکلاتی که من در جامعه می‌دیدم در فیلم‌ها وجود داشت، بلکه گاه آن‌چه من ندیده بودم هم در فیلم‌ها تصویر شده بود. به تعبیری می‌توان گفت سینما آینه‌ای بهتر از آینه شخصی من بود. من در آینه شخصی خود همه مشکلات را نمی‌دیدم، گاه موضوعات در حوزه مورد توجه من نبودند و گاه دقت کمتری بوده است.»
با وجود گفته‌های عضو هیئت انتخاب مهدی رحمانی، یکی از کارگردان‌های بازمانده از فجر دلیل نبودش را موضوع فیلمش می‌داند: «این فیلم موضوع تلخی را روایت می‌کند و به جوانانی می‌پردازد که با بلعیدن مواد مخدر قصد دارند آنها را از مرز خارج کنند و ظاهرا همین موضوع در کنار گذاشته شدن «کارت پرواز» تاثیرگذار بوده است. ظاهرا برخی فیلم‌ها مسائلی را مطرح می‌کنند که خوشایند اعضا نیست که فیلم ما جزو آنها بود. درباره فیلم آقای عیاری هم همین اتفاق افتاده است.»
واکنش آن‌هایی که انتخاب نشدند و آنها که انتخاب کردند
اعضای هیئت انتخاب در سکوت فرو رفته‌اند. هیچ‌کدام حاضر به گفت‌وگو پیش از آغاز جشنواره نیستند و همین میزان بحث اتفاق افتاده میان زبان ناطق هیئت و فیلم‌سازان و رسانه‌ها را کافی می‌دانند. اما فیلم‌سازانی که در جشنواره امسال حاضر نیستند، به دو گروه تقسیم می‌شوند. کسانی که تلفن‌های خود را خاموش کرده‌اند و آنان که مثل همیشه پاسخ می‌دهند، اما صحبتی ندارند.
کیانوش عیاری با وجود این‌که بلافاصله پس از اعلام اسامی فیلم‌ها صحبت کرد و از احساسش نسبت به بیرون ماندن فیلمش گفت و از دلیل این انتخاب و از آینده فیلم‌سازی که حتما با همین روال پیش خواهد رفت، اما حالا دیگر حاضر به گفت‌وگو نیست. عیاری می‌گوید با توجه به ملاحظاتی ترجیح می‌دهم فعلا صحبت نکنم. ملاحظاتی که سرانجام نداشت. وعده‌ای که برای اکران در جشنواره به عیاری داده شده بود؛ تکرار همان اتفاقی که درخصوص «خانه پدری» رخ داد و سرانجام خوبی نداشت. فیلم عیاری نتوانست هیچ‌گاه بیشتر از یک نمایش در فجر را به خود ببیند و این‌بار با وجود این‌که کارگردان به سبک خویش سکوت پیشه کرد و در آرامش منتظر ماند، اما با سرنوشت متفاوتی روبه‌رو نشد که حتی همان یک نمایش هم از فیلم دریغ شد.
تهمینه میلانی پاسخ تلفن می‌دهد، اما در جواب سوال اول می‌گوید: «هیچ نظری درخصوص هیئت انتخاب و انتخاب نشدن فیلمم ندارم.» او از دیگر کارگردانان گروه دوم است، بیشتر از این حرفی ندارد، چون بیشتر از این درخصوص ترکیب هیئت انتخاب و معیارهای انتخاب و ملاحظات اتفاق‌افتاده در روند انتخاب نباید حرف زد. همه چیز مشخص است.
شهرام مکری اما از دسته دوم است که حالا تعداد کثیری هستند. کسانی که تلفن‌هایشان را خاموش کردند شاید از هیاهو فاصله بگیرند. آنان بدون تردید با عقیده گروه دوم درخصوص هیئت انتخاب و روند انتخاب همراه هستند. عقیده‌ای که نیازمند حل معادلات سختی نیست. در یک نگاه کلی به چند ماه اخیر (از تغییر وزیر تا احتمال تغییر رئیس سازمان سینمایی)، می‌توان فهمید داشتن یک جشنواره ملاحظه‌کار و بی‌دردسر در سی‌وپنجمین دوره مرهون چه اتفاقات گذشته و چه رویدادهایی در پیش روست.
نگاهی به روند جشنواره فیلم فجر از همان گام نخست و انتخاب اعضای هیئت انتخاب که همگی از شورای ناظران سینمایی هستند تا ورود شخص وزیر در واکنش نسبت به فیلم‌ها همگی بیان‌گر تلاشی است که برای برپایی جشنواره‌ای آرام، بی‌حاشیه، امن و موردپسند همه اتفاق افتاده. تصمیمی که حتی مورد پسند نماینده طیف مذهبی جامعه نیز نیست. چند روز پیش سینمای انقلاب و جایزه ققنوس اعلام آمادگی می‌کند که همه فیلم‌های غایب در جشنواره می‌توانند در این رویداد که یک روز بعد از جشنواره فیلم فجر و به مدت یک هفته برگزار می‌شود، حضور داشته باشند!
شماره ۶۸۵
خرید نسخه الکترونیک از طاقچه و فیدیبو
